گروه نرم افزاری آسمان

.بررسی رابطه بین میزان افسردگی و اقامه نماز در دانشجویان دانشکده پرستاری مامایی سنندج و ارتباط آن با ویژگیهای فردی آنان؛ سال 87.





اشاره

فرزانه ظاهری «1»، سیمین نزاریان «2»

مقدمه:

در سالهای اخیر الگوی تغییر بیماریها از بیماریهای واگیر به بیماریهای غیر واگیر و روانی و بخصوص افسردگی و نقش دعا؛ نماز؛ نیایش و مناجات در پیشگیری از آن؛ پژوهشگران را بر آن داشت به بررسی میزان افسردگی و ارتباط آن با اقامه نماز در دانشجویان دانشکده پرستاری مامایی بپردازند.

روش:

در این پژوهش توصیفی تحلیلی تعداد 182 نفر از دانشجویان دانشکده پرستاری مامایی شرکت داشتند. جهت گردآوری داده‌ها؛ از پرسش‌نامه‌ایی دوقسمتی (قسمت اول مربوط به مشخصات دموگرافیک و بخش دوم پرسشنامه استاندارد افسردگی زانگ) استفاده شد. داده‌ها پس از جمع‌آوری در نرم‌افزارSPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

یافته‌ها:

نتایج پژوهش نشان داد که 8/ 69 خ از دانشجویان دارای نمره افسردگی نرمال و 2/ 30 خ نمره افسردگی خفیف داشتند. 3/ 70 خ دانشجویان سابقه اقامه نماز را ذکر نمودند.
در این مطالعه بین نمره افسردگی و وضعیت تاهل(P - 0 /454) ؛ سکونت در خوابگاه(P - 0 /882) ؛ رشته تحصیلی(P - 0 /097) ؛ مقطع تحصیلی(P - 0 /863) ؛ ترم تحصیلی(P - 0 /458) ؛ سن(P - 0 /732) و اقامه نماز(P - 0 /151) ارتباط معنی‌دار آماری مشاهده نشد.
______________________________
(1). کارشناس ارشد مامایی؛ مربی دانشکده پرستاری مامایی سنندج. Email: FZSB 1002 I yahoo. com
(2). کارشناس ارشد پرستاری؛ عضو هیئت علمی دانشکده پرستاری مامایی سنندج.
ص: 164

نتیجه‌گیری:

با توجه به اینکه اکثریت واحدهای مورد پژوهش سابقه اقامه نماز را ذکر می‌کنند؛ می‌توان یکی از دلایل پایین بودن نمره افسردگی را اقامه نماز دانست. برای رسیدن به نتیجه قطعی؛ انجام پژوهش فوق با حجم نمونه بیشتر ضروری می‌باشد.

واژه‌های کلیدی:

افسردگی؛ نماز؛ دانشجویان‌

مقدمه:

افسردگی یکی از چهار بیماری عمده دنیا و شایعترین علت ناتوانی ناشی از بیماریها می‌باشد. کاپلان معتقد است (1997) که بیش از 10 تا 20 خ جمعیت عمومی، افسردگی خفیف تا شدید را تجربه می‌کنند (1)، (2). طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت و بانک جهانی، افسردگی در صدر علل مهم ناتوانی و از کار افتادگی در جهان قرار دارد (3). شمار فزاینده مراجعان مبتلا به این اختلال در سنین مختلف به مراکز درمانی، نشانه‌ای از شیوع بالای افسردگی است (1). افسردگی در میان دانشجویان که تعداد قابل توجهی از جوانان را تشکیل داده و با گسترش دانشگاهها و توسعه مراکز آموزش عالی، هر روز به تعداد آنها افزوده می‌شود، مسئله‌ای نیست که بتوان از کنار آن گذشت (1)، (3). بنابراین توجه به عوامل احتمالی مستعدکننده این اختلال و همچنین عواملی که سبب کاهش میزان آن می‌شود حائز اهمیت است. در این سنین مسائلی نظیر ارتباط با دیگران، رضایت از رشته، پیدا کردن کار و حرفه مورد علاقه، ازدواج و ... مطرح می‌شود که نتیجه و تاثیر آن بر بهداشت روان باید مورد توجه قرار گیرد (4). از نظر عوامل موثر بر کاهش میزان افسردگی، بسیاری از اندیشمندان معاصر غربی معتقدند که مشکل انسان معاصر اساسا به نیاز وی به ارزشهای معنوی بر می‌گردد. در عصر اضطراب که در آن توجه فراوانی به زندگی مادی شده و رقابت شدیدی برای بدست آوردن مادیات وجود دارد، نیاز بیشتری به غذای روحی احساس می‌شود.
ایمان به خدا نوعی قدرت معنوی به انسان می‌بخشد که او را در تحمل سختی‌ها کمک می‌کند
ص: 165
و نگرانی و اضطراب را که بسیاری از مردم به آن مبتلا هستند، دور می‌سازد (5). برقراری ارتباط با منبع و سرچشمه هستی و استمداد از او به ترمیم قوای روحی انسان کمک نموده و باعث تسکین بسیاری از رنجهای روحی- روانی می‌گردد.
نماز به‌عنوان یکی از راههای ذکر و یاد خدا و بهترین راه حضور در محضر او و ارتباط با منشاء هستی، دارای آثار بسیار مثبت روحی بوده و تاثیر بسزایی در کاهش میزان افسردگی و اضطراب و استرس افراد دارد (6). بنابراین ما نیز بر آن شدیم تا در اولین گام به بررسی ارتباط بین اقامه نماز با میزان افسردگی در دانشجویان دانشکده پرستاری مامایی سنندج در سال 87 بپردازیم.

روش بررسی:

در این پژوهش توصیفی- تحلیلی تعداد 182 نفر از دانشجویان دانشکده پرستاری مامایی سنندج شرکت داشتند. ابزار گردآور داده‌ها شامل پرسشنامه‌ای دو قسمتی بود که بخش اول مربوط به مشخصات دموگرافیک واحدهای مورد پژوهش و قسمت دوم پرسشنامه استاندارد 20 سؤالی افسردگی زونگ بود. در نهایت داده‌ها در نرم افزار 16SPSS جمع‌آوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و از آمار توصیفی جهت بررسی فراوانی درصدی داده‌ها و از آزمون کای‌دو جهت بررسی ارتباط متغیرها با اقامه نماز استفاده گردید.

نتایج:

جدول شماره 1: توزیع فراوانی درصدی مشخصات دموگرافیک واحدهای مورد پژوهش
ص: 167
جدول شماره 2: توزیع فراوانی درصدی افسردگی در واحدهای مورد پژوهش
جدول شماره 3: ارتباط افسردگی با پاره‌ای از مشخصات دموگرافیک واحدهای مورد پژوهش
ص: 168

بحث:

در این مطالعه، 8/ 69 خ دانشجویان دانشکده پرستاری مامایی سنندج از لحاظ افسردگی نرمال بودند و فقط 2/ 30 خ آنها افسردگی خفیف داشتند. همچنین 3/ 70 خ دارای سابقه اقامه کامل نماز بودند.
در این پژوهش بین اقامه نماز و نمره افسردگی واحدهای مورد پژوهش تفاوت معنی‌دار آماری مشاهده نشد(p - 0 /151) . محتشمی‌پور و همکاران نیز در مطالعه خود به نتایج مشابهی دست یافتند (7). در بررسی دیگری که توسط عمران نسب در دانشگاه علوم پزشکی ایران انجام گرفت، مشخص گردید که ارتباط معنی‌داری بین آماری متغیرهای اعتقادات دینی و سلامت روان وجود دارد (8). در مطالعه‌ای که در آمریکا در مورد تاثیر باورهای مذهبی و حمایت اجتماعی بر افسردگی انجام گرفت، نشان داده شد که باورهای مذهبی تاثیرات عمیقی بر کاهش افسردگی دارد (7).
در این مطالعه همچنین بین افسردگی و سایر مشخصات افراد مورد پژوهش تفاوت معنی دار آماری مشاهده نشد. کاظمی و همکاران در بررسی تاثیر روزه رمضان بر میزان افسردگی و سلامت روان دانشجویان، تفاوت معنی‌دار آماری بین افسردگی و جنس، تاهل، محل سکونت و رضایت از شغل را مشاهده نمودند.
در این مطالعه نتایج پژوهش نشان‌دهنده وجود تفاوت معنی‌دار آماری بین افسردگی و اقامه نماز نبود، بنابراین انجام پژوهش با حجم نمونه بیشتر و در تمام دانشکده‌های زیر گروه پزشکی و سایر دانشگاهها پیشنهاد می‌شود.
با توجه به اینکه در این مطالعه اکثر افرادی که نماز می‌خواندند از لحاظ افسردگی نرمال بودند، جهت برخورداری از فواید جسمی و روحی- روانی نماز در کاهش و رفع افسردگی ترویج فرهنگ اقامه نماز در دانشگاهها و اقدامات موثر در این زمینه پیشنهاد می‌شود.
ص: 169

منابع:

( (1). رشیدی زاویه ف" بررسی میزان افسردگی دانشجویان دانشکده پرستاری مامایی دانشگاه علوم پزشکی زنجان 1379، مجله دانشگاه علوم پزشکی زنجان. شماره 36. پاییز 1380.)
( (2).
Kaplan H, Sadock B: Sinapsus of psychiatry, wiliams and Wilkinson company, ch 51, 7991.
) ( (3). ایلدر ابادی ا، فیروزکوهی م، مظلوم س، نویدیان ع" بررسی میزان شیوع افسردگی دانشجویان دانشکده علوم پزشکی زابل در سال تحصیلی 81- 80. مجله دانشگاه علوم پزشکی شهر کرد. دوره ششم. شماره 2. ص 21- 15.)
( (4). کاظمی م، کریمی س، انصاری ع، نگاهبان ط، حسینی ح، وزیری‌نژاد ر" تأثیر روزه رمضان بر بهداشت روان و افسردگی دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی سیرجان سال 83" مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان. جلد 5. شماره 2. تابستان 85. ص 122- 117.)
( (5). کوشان م، واقعی س" تالیف" روانپرستاری. جلد اول. انتشارات انتظار 1378. ص 23- 122.)
( (6). ادیب حاج باقری م" آثار مطلوب نماز در بهداشت روان" طب و تزکیه زمستان 1379.
39.)
( (7). محتشمی‌پور ع، محتشمی‌پور م، شادلو مشهدی ف، عمادزاده ع، حسن‌آبادی ح" بررسی رابطه بین نماز افسردگی در دانشجویان دانشکده پیراپزشکی و بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد" افق دانش مجله دانشکده پزشکی گناباد 1383. دوره 9. بهار و تابستان. شماره 1. ص 81- 76.)
( (8). عمران نسب م" بررسی ارتباط بین اعتقادات دینی و سلامت روان در دانشجویان سال آخر کارشناسی دانشگاه علوم پزشکی ایران. مجموعه مقالات همایش تحقیقات علوم پزشکی در اسلام 1379. ص 38.)
ص: 170

تجارب استرس و تاثیر مذهب‌

اشاره

پوران حیدری «1»

مقدمه:

استرس جزء لاینفک انسان است اما میزان بیش از حد یا طولانی مدت آن مضر می‌باشد و سبب تغییر در رفتار، حالات هیجانی و بحرانی می‌شود که در بروز و افزایش رفتارهای منجر به خودکشی نقش عمده‌ای دارد. زنان در این بین نه تنها افرادی آسیب پذیرند، بلکه به دلایل متعدد با تنش و استرس‌های بیشتری در سطح جامعه مواجه‌اند.
شناخت ماهیت تجارب این افراد در پی بردن به نیازهای سلامتی و ایمنی، حمایت و پیشگیری از عواقب مخرب ناشی از آن ضروری است. این تحقیق با هدف توصیف ساختار و ماهیت تجارب گذشته افرادی که اقدام به خودکشی کرده‌اند به بررسی تجارب استرس در نجات یافتگان از خودکشی پرداخته است.

روش پژوهش:

این پژوهش کیفی و به روش پدیده‌شناسی انجام شده است. منابع اطلاعات، زنان نجات‌یافته از خودکشی بستری در بیمارستان‌های دانشگاه علوم پزشکی اصفهان بوده‌اند. نمونه‌گیری بصورت مبتنی بر هدف و تا اشباع اطلاعات ادامه یافت. بر این اساس تعداد شرکت‌کنندگان به 10 نفر رسید. جمع‌آوری اطلاعات با استفاده از «مصاحبه عمیق» و تفسیر داده‌ها به روش کلایزی انجام گرفته است.

نتایج:

از مجموع یافته‌های این پژوهش، مفاهیم متعددی استخراج شد که شامل دو مفهوم زیر است: 1- زندگی در استرس (استرس‌های بیرونی و درونی) 2- مقابله با استرس (رفتارهای سازگارانه و ناسازگاری)

بحث و نتیجه‌گیری:

در این پژوهش تجارب افراد برای مقابله با شرایط پراسترس نشان می‌دهد، در مواقعی که رفتارهای سازگارانه موثری داشته‌اند بخصوص با توسل به
______________________________
(1). کارشناسی ارشد پرستاری- بهداشت جامعه. Email: heidaripooran I yahoo. com ص: 171
معنویات، شرایط بحرانی را با کمترین آسیب پشت سر گذاشته بودند. در شرایط زندگی پراسترس کنونی نه تنها باید به فکر کاهش استرسها بود، بلکه افزایش مهارت در سازگاری قادر است، شرایط را تغییر دهد. خودکشی برای افراد مذهبی، راه حل پذیرفته شده‌ای برای مقابله با مشکلات به‌شمار نمی‌رود. مذهب می‌تواند به شیوه فعالی در فرآیند مقابله موثر باشد. با تقویت ایمان، افراد در مواجهه با حوادث فشارزای زندگی، آسیب کمتری را متحمل می‌شوند. بنابراین پیشگیری از رفتارهای خود مخرب نظیر خودکشی مستلزم برنامه‌ریزی های وسیع و جامعی است.

واژه‌های کلیدی:

خودکشی، تجارب استرس، نجات یافتگان از خودکشی.

مقدمه:

با وجود اینکه مقدار مشخصی از استرس مثبت می‌باشد و منجر به ارتقاء فرد در موقعیتها می‌شود ولی میزان بیش از حد یا طولانی مدت آن مضر است (پرات، 2001، ص:
634- 624) و عامل بسیاری از دردها، ناراحتیها و بیماریها تلقی می‌شود. افراد، آن را پدیده‌ای رنج‌آور و ناخوشایند می‌دانند. روانشناسان نیز آن را سبب تغییر رفتار و حالات هیجانی و بحرانی می‌دانند. استرس طی روندی باعث بروز تغییراتی در فرد می‌شود که با سلامت انسان ارتباط دارد (میلانی‌فر، 1382، ص: 69). از طرفی تأثیر آن بسته به توانایی شخص فرق می‌کند. ولی در هر صورت فرد در برابر آن واکنش نشان می‌دهد که این واکنش تحت تاثیر سیستم حمایتی، تعاملات، درک شخص و موقعیت عاطفی متفاوت می‌باشند (محتشمی، 1382، ص: 129). واکنشهایی که شخص از خود بروز می‌دهد، ممکن است منجر به آسیب‌پذیری در فرد شود (گانل، 1999). زنان بطور کلی در مقایسه با مردان نه تنها از استرسهای بیشتری رنج می‌برند، بلکه این استرس‌ها منجر به علائم جسمی و پریشانی‌های روحی بیشتری در آنان می‌شود. ویراچ «1» (2001) اظهار می‌دارد، در مقابله
______________________________
(1).Weyzauch .
ص: 172
با استرس و حوادث استرس‌زای زندگی، انگیزه‌های ناگهانی و اقدام به خودکشی در زنان بیشتر از مردان دیده می‌شود.
پژوهشگر، با هدف توصیف ساختار و ماهیت تجارب گذشته افرادی که اقدام به خودکشی کرده‌اند، بر آن شد، تحقیقی تحت عنوان" تجارب استرس و تاثیر مذهب" انجام دهد.

روش بررسی:

این پژوهش از نوع کیفی است. زیرا تعیین کیفیت و کمیت احساسات انسانی مشکل است و تحقیق کیفی بنظر می‌رسد متد مؤثری نسبت به تحقیق کمی برای بررسی این واکنشهای احساسی می‌باشد. با توجه به اینکه پدیده مورد مطالعه در این پژوهش، تجارب انسانی می‌باشد، از روش پدیده‌شناسی(Phenomenology) استفاده شده است.
منبع اطلاعات، زنانی بودند که خودکشی را بطور آگاهانه تجربه کرده و جهت مراقبت و درمان در بخش مسمومین بیمارستان نور و علی اصغر و بخش سوختگی و مراقبتهای ویژه بیمارستان موسی کاظم (ع) در شهر اصفهان بستری بودند. معیار پذیرش: زنانی که خودکشی را بطور آگاهانه برای اولین بار تجربه کرده و منبع اطلاعات برای پژوهش بودند، تمایل به شرکت در مطالعه داشته‌اند و همچنین قادر به در اختیار قرار دادن اطلاعات مورد نظر بودند و از طرفی خودکشی نیز در آنها محرز گردیده بود.
روش نمونه‌گیری در مطالعه حاضر براساس روش مبتنی بر هدف‌Purposive (sampeling) بوده است. جمع‌آوری اطلاعات تا زمانی که محقق به اشباع اطلاعاتی برسد، ادامه یافت. در پایان تعداد شرکت‌کنندگان در پژوهش 10 نفر بودند. روش گردآوری داده ها مصاحبه و مکالمه ژرف و عمیق بوده است.
پس از اخذ مجوز لازم، اقدامات اولیه و رعایت ملاحظات اخلاقی، نحوه انجام و اهداف مطالعه برای شرکت‌کنندگان توضیح داده شد و سپس اقدام به مصاحبه و ضبط آن گردید.
نمونه‌گیری از تاریخ 1/ 7/ 1383 الی 30/ 10/ 1383 به طول انجامید. مدت هر مصاحبه از 30 الی 65 دقیقه طول کشید. محقق برای راحتی و احساس امنیت مصاحبه‌شونده، با توافق فرد
ص: 173
و در ساعات خلوت مصاحبه‌ها را انجام داد. تجزیه و تحلیل داده‌ها براساس روش هفت مرحله‌ای کلایزی انجام گردید.

نتایج:

اشاره

از مجموع یافته‌های این پژوهش، تعدادی 52 کد به دست آمد. کدها 1 الی 13 خوشه (تم)" استرس‌های درونی" و کدهای 14 الی 37 خوشه" استرس‌های بیرونی" را شکل داد. این خوشه‌ها در مفهوم کلی" زندگی در استرس" قرار گرفتند. کدهای 38 الی 42 دسته" توسل به معنویات" و کدهای 43 الی 45 دسته" پذیرش شرایط" را بوجود آورد از این دسته‌ها خوشه" رفتار سازگارانه موثر" ایجاد شد. کدهای 46 الی 52 خوشه" ناسازگاری و رفتار سازگارانه غیر مؤثر" را بوجود آورد دوخوشه ذکرشده در مفهوم کلی" مقابله با استرس" قرار گرفت.

1. زندگی در استرس‌

استرسهای درونی:

شرکت‌کننده شماره (3)
«من یه آدمی هستم که نمی‌دونم حالا به قول بعضی‌ها مظلومم یا بی‌زبونم، یا هرچی ...
گاهی وقتها خیلی از دست خودم ناراحت می‌شوم. نمی‌دانم باید چه کار کنم.»
شرکت‌کننده شماره (4)
«دائم به خودم می‌گم برای چه درسم را رها کردم. کار اشتباهی کردم. اشتباه من از اینجا بود. خیلی پشیمونم.»
شرکت‌کننده شماره (9)
«به حرف پدر و مادرم گوش ندادم. درسم را ول کردم. خیلی اشتباه کردم ... از بعد از ازدواج همیشه افسوس آن موقع‌ها را می‌خورم. هروقت فکرش را می‌کنم اعصابم به هم می‌ریزد.»
شرکت‌کننده (10)
«این‌قدر گریه می‌کردم می‌گفتم چرا، چرا باید این‌طور می‌شد. خیلی خودم رو مقصر می‌دانم.»
ص: 174
همان گونه که نتایج استخراج‌شده از داده‌ها نشان می‌دهد، منابعی از استرسها بودند که سرچشمه آن از افکار خود فرد بوده و شامل احساس و دیدگاه فرد درباره خود، نگرش‌های وی نسبت به دیگران، تفسیر و ارزیابی‌های وی از موقعیت‌ها، حوادث و رفتار دیگران بودند.
آنها به مواردی چون دست نیافتن به آرزوهای قلبی و ناکامی، عدم علاقه به همسر، پشیمانی از تصمیمات اشتباه نظیر ترک تحصیل و ازدواج، احساس به بازی گرفته شدن، تضاد بین افراد که خود نیز در آن نقش داشته‌اند و ... اشاره کردند که در خوشه استرسهای درونی قرار گرفت.
هاروی «1» (2001) عقیده دارد که منابع استرس متفاوت و زیاد هستند. بعضی از استرسورها از درون یک فرد منشأ می‌گیرند، که شامل عوامل روانشناختی و فیزیکی می‌باشند، نظیر نگرانی شدید در مورد یک واقعه آسیب‌رسان که ممکن است حتی اتفاق نیافتد. ویم «2»- 1999 در مطالعه خود بیان داشته است که احساس تفاوت و خود کم‌بینی در برابر دیگران ممکن است فرد را آسیب‌پذیر کرده و در خطر خودکشی قرار دهد.

استرسهای بیرونی:

شرکت‌کننده (1)
«همش وت و ویلون توی خیابونها بودم. کسی نبود حمایتم کند. من هم خوب چه کار کنم، به مواد رو آوردم ...»
شرکت‌کننده (6)
«همین است و نان شبم. هیچ پس‌اندازی، همین بوده کار می‌کردیم می‌خوردیم. تا حالا یک جوری زندگی را می‌گذراندیم.»
______________________________
(1).Harvy .
(2).Weam .
ص: 175
شرکت‌کننده (7)
«توی روستا زندگی می‌کنیم، خانه‌داری، کشاورزی هم می‌کنیم. شوهرم هم کشاورزی می‌کند. همیشه مشکل داریم. دیگه خسته شدم.»
ریپیکت «1» در مطالعه خود بیان می‌دارد، یکی از عوامل عمده مؤثر در افسردگیها، اختلالات رفتاری و مشکلات شدید اقتصادی و اجتماعی است و تاثیر طولانی مدت آن می‌تواند کاملا منفی باشد (موس، 2002).
در مطالعه‌ای که بر روی 107 نفر از اقدام‌کنندگان به خودکشی انجام گرفت، مشخص شد این افراد در مقایسه با دیگران استرسهای شغلی و اقتصادی بالاتری را تجربه کرده بودند.
اغلب منشا این مشکل در جامعه ما ناشی از کمبود کار و شرایط سخت استخدامی است (قاسمی، 1382).
شرکت‌کنندگان در تجارب خود، عوامل دیگری که زمینه‌ساز استرس بودند اشاره کردند که شامل استرسهای فرهنگی و اجتماعی بود.
شرکت‌کننده (5)
«فکر طلاق رو کرده بودم، ولی وقتی طلاق بگیری بدتره. مردم طلاق رو بد می‌دونند. توی این جامعه دیگه جایی نداری.»
شرکت‌کننده شماره (3)
«اومدم توی یک شرایطی زندگی کردم که مثل خانواده خودم نبودند برام یکسری مشکلات ایجاد کردند و یکسری سختیها داشتم ... با خانواده شوهرم مشکل داشتم.»
شرکت‌کننده شماره (7)
«به خاطر اینکه همیشه اذیت می‌کرد. می‌گفت خانه بابات نرو، خانه دائی خودت نرو، خانه عمو و ... از این حرفها.»
______________________________
(1).Rieppict
ص: 176
بیوترایز (2000) در تحقیق خود بیان می‌دارند که عوامل فرهنگی و اجتماعی نقش بسیار مهمی در بروز و یا کنترل این فاکتورها دارد. نه تنها فرهنگ بر میزان بروز خودکشی اهمیت دارد، بلکه حتی بر الگوهای آن در یک جامعه نیز تاثیر می‌گذارد. حمایتهای اجتماعی در این جوامع اهمیت عمده‌ای در کاهش موارد دارد.

2- مقابله با استرس‌

اشاره

شرکت‌کنندگان این پژوهش نیز در مقابله با حوادث استرس‌زا و شرایط بحرانی که روبرو شده بودند واکنشها و رفتارهای متفاوتی از خود نشان داده بودند که در دو دسته کلی تحت عنوان، رفتار سازگارانه مؤثر و ناسازگاری قرار گرفته است.

رفتار سازگارانه مؤثر:

الف) پذیرش شرایط
شرکت‌کننده شماره (3)
الآن شوهرم نیست. تنهام. آرایشگری می‌کنم. توی خانه. باید یک جوری ساخت دیگه.
شرکت‌کننده شماره (5)
با نداریش ساختم، با همه چیزش ساختم ...
خوب قبلا بوده بعضی مسائل ولی همیشه گذشت کردم. چون واقعا دوستش دارم ...
سازگاری به تعادل بین فرد و محیط برمی‌گردد (زیمیریج «1»، 1999). پلانکت (1999) در مطالعه خود استراتژیهای سازگاری مثبتی را که خانواده‌های بحران‌زده استفاده کرده بودند، نشان داد که شامل، دستیابی به حمایت اجتماعی مجدد، جستجوی حمایت معنوی (رفتن به کلیسا، صحبت با روحانی)، بسیچ و به حرکت درآوردن کل خانواده جهت رفع مشکل، کمک گرفتن از دوستان، همسایگان و خویشان بود.

ب) توسل به معنویات‌
شرکت‌کننده شماره (6):
______________________________
(1).Zemprich
ص: 177
«وقتی سختی بهم فشار می‌آورد، نماز می‌خواندم. لا اله الّا اللّه می‌گفتم. نمی‌دانم اون روز چرا این‌جور شد. نمی‌دانم»
شرکت‌کننده شماره (9):
«صدقه هم نداده بودم. آخه همیشه این کار را می‌کردم»
کلرجی «1» (2004) طی مطالعه‌ای در زمینه مواجهه شدن با استرس و کیفیت زندگی روحانیون و همسران آنها پی برد، یک حس و توجه بالاتری نسبت به سایر افراد به منابع معنوی و روحانی نشان‌داده و شرایط را پذیرفته بودند. همسران آنها با وجود استرسهای بیشتر (روانشناسی و اجتماعی) از سطح سازگاری بالاتری برخوردار بودند.
معنویت یکی از انواع استراتژیهای سازگاری است هفن «2» بیان می‌دارد. معنویت ممکن است به افراد دچار بحران کمک کند تا آن را بخوبی درک کرده و در راه کنترل آن تلاش کنند همچنین آن را یک راه رشد و تعالی و پیشرفت فرد می‌دانند. (بالداچینو، 2001).
طی مطالعه‌ای بلداچینو و داراپر «3» (2001) در مشاهدات خود مطرح کردند که استراتژیهای سازگاری معنوی، ارتباط با خدا و خداوند بعنوان غائی و واقعیت به افراد در سازش با بیماری خود کمک می‌کند. این به دلیل امید و زنده شدن هدف می‌باشد که آنها را در تحمل درد و رنج شرایط موجود یاری می‌کند. این استراتژی قدرت فرد را در یافتن هدف و مقصود افزایش می‌دهد. پرستاران می‌توانند، با سوق دادن افراد بسوی معنویات سازگاری با شرایط را در آنها بالا ببرند.
ناسازگاری و رفتار سازگارانه غیر مؤثرکننده (9):
بحث‌های کوچیک داشتیم این دفعه هم تقریبا همون بحثها بود.
شرکت‌کننده (10):
______________________________
(1).Clergy
(2).Hefen
(3).Baldacchno Droper .
ص: 178
«این‌قدر برام چیز شده بود که بنا کردم ناسازگاری کردن. شوهرم که می‌آمد بنا می‌کردم با او ناسازگاری بهش چیز می‌گفتم.»
در مطالعه شیوه حل مشکل در تعدادی از افراد که در مقابله با استرس اقدام به خودکشی کرده بودند یافته‌ها نشان داد، 7 نفر از نمونه‌ها خودکشی را بعنوان یک ابزار و راه سازش با حوادث پراسترس مطرح کرده بودند و 4 نفر نیز خودکشی را تنها وسیله‌ای برای ناسازگاری بکار برده بودند. سایر واکنشهای ناسازگارانه آنها در این تحقیق شامل خشونت به دیگران، واپس‌زدگی اجتماعی شدید و افکار نامطلوب بودند (ویلسون، 1995).
دلیل اصلی ناسازگاری مربوط به جنبه‌های مختلف تغییر، انتخاب، عدم تعادل و ... است هرکدام بگونه‌ای منجر به تغییر می‌شوند. بیشتر تغییرات و دگرگونیها دارای تأثیر ناسازگارانه هستند تا رفتار سازگارانه. از طرفی ناسازگاری ممکن است در اثر ضعف یا نقص در خود فرد باشد که بدلیل عدم توان سازش (هارشمن و هوفمن «1»، 2000) استرس در زندگی وی تأثیر گذاشته (تولی، 2004) و منجر به ایجاد و افزایش پرخاشگری می‌شود در صورتی که به درون فرد معطوف شود بشکل خودکشی آشکار می‌شود و با معطوف شدن آن به بیرون به شکل رفتارهای خشن و تند و ناسازگارانه بروز می‌کند (دانگ، 2005).

بحث و بررسی:

فرد به هنگام استرس هیجان‌های منفی زیادی را تجربه می‌کند که مانع از تفکر و تصمیم‌گیری صحیح برای حل مساله و برطرف کردن آن می‌شود. فقدان اقدامات عملی و سازنده موجب می‌شود که محرک‌های استرس‌زا همچنان وجود داشته یا عوامل مختلفی (نظیر سرزنش و ملامت خود و دیگران) آن را تشدید کنند که در نهایت موجب می‌شود فرد احساس درماندگی کرده و فکر کند که هیچ کنترلی بر موقعیت خویش ندارد.
استراتژی‌های مقابله تطابقی مثبت و فعال به آنان کمک می‌کند تا بهتر بر استرس غلبه کنند. در این بین استفاده از رویکرد مذهبی موجب می‌شود تا افراد خود را به نیرویی متصل نمایند که به آنان قدرت مواجهه با مشکلات زندگی بدهد. لذا فرد می‌تواند، به منبع
______________________________
(1).Harchman Hoffmann .
ص: 179
لایزال الهی پناه برد و تلاش کند تا با استمداد الهی در شرایط بحرانی با آنها مقابله کند و بخود آرامش ببخشد. در مقابله مذهبی، از منابع مذهبی مثل دعا و نیایش، توکل و توسل به خداوند و ... برای مقابله استفاده می‌شود. از آنجایی که این نوع مقابله‌ها هم منبع حمایت عاطفی و هم وسیله‌ای برای تفسیر مثبت حوادث زندگی هستند، می‌توانند مقابله‌های بعدی را تسهیل نمایند، بنابراین به کارگیری آنها برای اکثر افراد، سلامت‌ساز است.
یافته‌های این پژوهش به توسعه علم پرستاری و اهمیت آن در ارتباط با افرادی آسیب‌پذیر، افرادی که تلاش به خودکشی داشته‌اند و ... کمک می‌کند. این یافته‌ها می‌تواند در جهت ارائه درمان و مراقبت آنها طی بستری در بیمارستان در اختیار پرستاران، پزشکان و کلیه کسانی که به نحوی با این افراد در ارتباط هستند، قرار گیرد.
توصیه می‌شود، کلاس‌هایی در مراکز بهداشتی و درمانی با روش‌های نوین تدریس ادغام شود و به پرسنل و مددکاران در این مراکز، آموزش کافی داده شوند که مراحل بهبود شرایط این افراد از جنبه‌های مختلف پیگیری شود. بعلاوه وقت بیشتری را با مددجویان و بیماران بستری جهت درمان برای خودکشی صرف کنند.
ص: 180

منابع:

( (1). قاسمی غلامرضا، اسد الهی قربانعلی، بررسی مقایسه‌ای میزان حمایت اجتماعی، جو خانواده و وقایع استرس‌زا در بین اقدام‌کنندگان به خودکشی و گروه عادی، گروه روانپزشکی، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی و درمانی استان اصفهان، 1382.)
( (2). محتشمی جمیله، نوغانی فاطمه، شاهسوند اسماعیل، بهداشت روان (1)، نشر سالمی، چاپ اول، تهران، 1382.)
( (3). میلانی‌فر بهروز، بهداشت روانی، نشر قمس، چاپ اول، تهران، 1382.)
:secnerefeR ص: 183

سن ازدواج از دیدگاه اسلام و عوامل افزایش آن و راهبردهای کاهش آن‌

اشاره

اشرف سلطانی «1»، شهین حیدری «2»

چکیده:

ازدواج یعنی پیوند زندگی مشترک دو فرد با حفظ استقلال نسبی هریک از طرفین در جهت تکامل شخصیت آنان. ازدواج یکی از مراحل و فرآیندهای رشد محسوب می‌شود که در تکامل ابعاد روانی و شخصیتی انسان مهم است. دوری از امر تزویج به هرگونه و شکلی، موجبات بی‌تقوایی و خطرات احتمالی تا حد بی‌دینی را پیش می‌آورد. نقش و علل اجتماعی ازدواج از جنبه‌های زیادی قابل توجه است و می‌تواند بسیاری از ضایعات اجتماعی را جبران و عفت اجتماعی را تأمین نماید.
سن ازدواج اولین مسأله‌ای است که در ازدواج مطرح می‌شود و می‌توان گفت که بهترین شرط ازدواج نیز می‌باشد. بالا رفتن سن ازدواج یکی از معضلات مهم جوامع بشری است؛ زیرا با افزایش سن ازدواج، جوانان از شیوه بهنجار ارضای غریزه جنسی و آثار و فواید آن محروم می‌شوند گرچه در اسلام سنّ مشخصی برای ازدواج مقرّر نگردیده است، اما احادیث منقول از پیامبر اکرم و امامان معصوم (علیهم السّلام) و سیره عملی آن بزرگواران، شواهد گویایی بر اهتمام ایشان در تعجیل امر ازدواج است. پژوهشهای انجام شده در کشور مبین این است که سن ازدواج افزایش پیدا کرده. در این مقاله سعی شده است به علل افزایش سن ازدواج و راهبردهای کاهش آنکه در پژوهشهای مختلف و همچنین کتب مرجع بیان گردیده است، اشاره گردد.

واژه‌های کلیدی:

سن، ازدواج، اسلام، جوانان، اجتماع
______________________________
(1). کارشناس ارشد داخلی جراحی، مربی غیر هیئت علمی. Email: ashraf - soltani 83 I yahoo. com
(2). کارشناس ارشد داخلی جراحی، مربی غیر هیئت علمی.
ص: 184
مقدمه: ازدواج یکی از اساسی‌ترین و در عین حال حساس‌ترین مراحل زندگی انسان به شمار می‌رود و انسان بنا بر سرشت و اهمیت وجودی خویش و وابستگی به غیر در پاسخ به نیازهای درونی و بیرونی خود همواره از فردگرایی گریزان بوده است. حتی انسان بدوی نیز بی‌نیاز از زندگی مشترک (خانوادگی و گروهی) نبود. ازدواج اصلی‌ترین و عالی‌ترین نمود این پاسخ است و مظهری از قانون گروه‌گرایی اوست. (2)
از دیدگاه جامعه‌شناسی ازدواج یک قرارداد اجتماعی و ضامن بقای نسل انسان است و آرامش و امنیت در یک جامعه نتیجه ازدواج سالم و محیط آرام‌بخش خانواده است. از دید روانشناسی ازدواج یکی از بالاترین ترکیبات روانی را در بر دارد. از نظر پزشکی، بیشترین ضایعات انسانی متوجه افراد مجرد است. از نظر علمای اخلاق، ازدواج می‌تواند از اشاعه فساد و فحشا و رفتارهای ناپسندی که می‌تواند پیامد مستقیم عنان گسیختگی غرایز جنسی باشد، جلوگیری کند و یکی از پایه‌های حفظ سلامت جامعه است. (3)

ازدواج و فضیلت آن در اسلام:

مسئله ازدواج از نظر اسلام بقدری اهمیت دارد که پیامبر اکرم (ص) فرمود کسی که ازدواج کند حقیقتا نصف دین را حفظ کرده است پس بکوشد تا نصف دیگر را بدست آورد. (2) دوری از امر تزویج به هرگونه و شکلی، موجبات بی‌تقوایی و خطرات احتمالی تا حد بی‌دینی را پیش می‌آورد. از دیدگاه اسلام ازدواج ضمن دارا بودن همه ویژگیهای لازم در حفظ روابط خانوادگی و اجتماعی و تکامل و جلوگیری از انحرافهای مختلف، عبادت به‌شمار می‌آید و راهی است که به کمال انسان منتهی می‌شود. و در اصلاح کجرویهای اجتماعی، تضمین بهداشت روان نقش تعیین‌کننده و بس مهمی دارد. (3) و وسیله‌ای است که زن و شوهر در سایه آن با کمال آسایش و اطمینان به حقوق خود در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. (4)

اهداف و فواید ازدواج از دیدگاه اسلام:

پیامبر اکرم (ص) فرمود: پسر و دخترهای مجرد خود را همسر دهید که خداوند اخلاق ایشان را نیکو کند و روزیشان را افزایش داده بر مروت آنها می‌افزاید. و همچنین ازدواج با همسر شایسته موجب آرامش روحی سلامتی جسمی و طهارت معنوی انسان می‌شود. ارزش نماز و معنویت آن را افزون
ص: 185
می‌کند. دین انسان را تا حد بالایی حفظ می‌کند و بهترین راه برای سعادت معنوی و افزایش روزی انسان می‌باشد. ازدواج موجب ارضاء شهوت جنسی، بلوغ روحی و برخورد جدی با حقایق زندگی است. و همچنین کانون پرورش اولاد سالم و صالح است. (1)
سن ازدواج سن اولین مسأله‌ای است که در ازدواج مطرح می‌شود و می‌توان گفت که بهترین شرط نیز می‌باشد. بالا رفتن سن ازدواج یکی از معضلات مهم جوامع بشری است؛ زیرا با افزایش سن ازدواج، جوانان از شیوه بهنجار ارضای غریزه جنسی و آثار و فواید آن محروم می‌شوند. اما با پیچیده‌تر شدن جوامع و ایجاد خواسته‌ها و انگیزه‌های کاذب جوانان ذائقه اجتماعی تغییر یافته و این تغییر ذائقه، نیاز طبیعی و غریزی به ازدواج را سرکوب کرده و این روند، تا جایی پیش رفته که امروزه در بعضی جوامع غربی، جوانان بکلی از ازدواج سرباز زده‌اند و آن را مانعی برای آزادی خود تلقّی می‌کنند. تنها زمانی به ازدواج روی می‌آورند که نشاط جوانی را از دست داده و نیازمند یک پرستار یا مراقب هستند. متأسفانه این فرهنگ اشتباه جوامع اسلامی را نیز تحت تأثیر خود قرار داده است، به گونه‌ای که افزایش سن ازدواج در کشور، مشکلات فراوانی به دنبال داشته است. مشکلاتی همچون افسردگی و از بین رفتن نشاط در جوانان و مشکلات دیگر جوانان ما را به چالش کشانده است. (5)
سن مناسب ازدواج از دیدگاه اسلام: گرچه در اسلام سنّ مشخصی برای ازدواج مقرّر نگردیده است، اما احادیث منقول از پیامبر اکرم و امامان معصوم (علیهم السّلام) و سیره عملی آن بزرگواران، شواهد گویایی بر اهتمام ایشان در تعجیل امر ازدواج است. از نظر قرآن، ازدواج مایه آرامش روح و روان آدمی و خود از نشانه‌های رحمت و بزرگی خداوند است. (6) تشویق به ازدواج، بخصوص در سن جوانی و کراهت اسلام از تجرّد و رهبانیت، در بسیاری از سخنان معصومان (علیهم السّلام) آمده است و از کسانی که اسباب ازدواج جوانان را فراهم می‌کنند، تمجید شده است. (7) همچنین تجرّد و تأخیر در امر ازدواج در بعضی روایات مردود دانسته، و تأکید شده است که هیچ چیز نباید موجب تأخیر ازدواج شود، حتی فقر. (9)
ص: 186
با توجه به اینکه ازدواج پدیده‌ای است اجتماعی و عمومی و دارای اهمیت بسیار و با وجود ضرورت قطعی آن، در هیچ کجا تأکیدی در خصوص سن ازدواج به عمل نیامده، جز در دین و قانون که حد نصابی وجود دارد ولی عملا سنین ازدواج بسیار متفاوت می‌باشد. (11) بنابراین، می‌توان نتیجه گرفت: اسلام در الگوی مطلوب خود، پایین بودن سن ازدواج را اصل می‌داند. در عین حال، مشکلات ناشی از ازدواج‌های زودهنگام را نادیده نمی‌گیرد و در جهت رفع آنها کوشش می‌نماید. (7)

عوامل افزایش سن ازدواج:

اشاره

به هر تقدیر، سن ازدواج در هر جامعه‌ای برحسب شرایط محیطی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاص آن جامعه تعیین می‌گردد.

الف. عوامل اجتماعی:

از نقطه‌نظر اجتماعی بدون تردید ازدواج واجد ارزش است و از آن جمله آداب اجتماعی است که در تمام جوامع بشری آن‌طور که تاریخ نشان می‌دهد تا به امروز متداول بوده و این خود دلیلی بر اینکه یک سنت فطری است می‌باشد (4). زندگی اجتماعی یکی از ضروریات حیات انسان است، به‌گونه‌ای که بشر بدون اجتماع قادر به ادامه زندگی نیست، ولی با این حال، اگر در برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری اداره جامعه، دقت کافی نشود، مشکلات زیادی به وجود می‌آید. برخی از عوامل افزایش سن ازدواج به مسائل اجتماعی برمی‌گردد:
1. افزایش جرایم و آسیب‌های اجتماعی و خانوادگی: بالا رفتن جرایم و آسیب‌های اجتماعی و خانوادگی مانند: اعتیاد، بی‌بند و باری، همسرآزاری، طلاق، روابط سرد همسران، دخالت اطرافیان و مانند آن، نه تنها موجب از هم پاشیدگی خانواده‌ها شده، بلکه موجب سلب اعتماد جوانان از ازدواج گردیده است. (13)
2. طولانی بودن تحصیلات دانشگاهی: طولانی بودن مدت تحصیلات دانشگاه و افزایش نسبت دختران به پسران و همچنین دختران به علت داشتن تحصیلات دانشگاهی، حاضر به ازدواج نیستند. (منبع بالا)
ص: 187
3. به هم خوردن توازن دختر و پسر آماده ازدواج در روستاها: طبق آمارها، به علت مهاجرت پسران روستایی به شهرها برای جستجوی کار، جمعیت دختران روستایی آماده ازدواج دو برابر گذشته شده است. و عدم توازن پسر و دختر، در جوامع روستایی نمود بیشتری دارد. از سوی دیگر، پسران شهری نیز تمایلی به وصلت با خانواده روستایی ندارند. (11) و (14)

ب. عوامل اقتصادی:

یکی از عمده‌ترین دلایل تأخیر ازدواج از نظر جوانان، عوامل اقتصادی است. از جمله برخوردار نبودن از شغل، مسکن و تهیه لوازم و ضروریات زندگی، بالا رفتن هزینه‌ها و جشن ازدواج است. و دختران زمانی که شاغل می‌شوند چون توان اقتصادی شان بالا می‌رود و به استقلال می‌رسند رغبت آنان به ازدواج کاهش می‌یابد و همچنین داشتن شغل برای دختران هم منبع اقتصادی و سرگرمی خوبی است و به خاطر از دست دادن آن ازدواج نمی‌کنند و دختری که شاغل است خواستگاران بیشتری دارد و از به تاخیر انداختن ازدواج واهمه‌ای ندارد. (19)، (14)،
برای توضیح این مطلب، «اداره آمار آمریکا» درباره تغییرات سن ازدواج در بین سال‌های 1900- 1998 گزارش داده است: در سال 1956 میانگین سن ازدواج در این کشور به پایین‌ترین حد خود رسید (برای مردان 5/ 22 و برای زنان 1/ 20 سالگی) و دلیل آن بیشتر این بود که رشد اقتصادی آمریکا پس از جنگ موجب گردید که مردان، به‌ویژه جوانان، بتوانند به راحتی شغل به دست آورده، درآمد کافی برای اداره خانواده کسب نمایند. از دهه 1960 سن ازدواج رو به افزایش گذاشت و عامل عمده این بود که دست مزد مردان جوان، به‌ویژه کسانی که از تحصیلات کمتری برخوردار بودند، کاهش یافت. این نتیجه‌گیری با تحقیقاتی که در کشورهای دیگر، مانند ژاپن و هندوستان، انجام گرفته نیز تأیید گردیده است بنابراین، عدم توان اقتصادی کافی انگیزه ازدواج جوانان را پایین می‌آورد و اجازه نمی‌دهد آنان در سن پایین ازدواج کنند. (13) و (17)

ج. عوامل فرهنگی:

گرچه کشور ما از یک فرهنگ غنی و کامل اسلامی برخوردار است، ولی به دلایلی همچون نفوذ فرهنگ بیگانه و مانند آن، این فرهنگ کم‌رنگ‌شده و سفارش‌های
ص: 188
اکید اسلام به تعجیل در ازدواج و کراهت از تأخیر آن، تا حدی بین جوانان به فراموشی سپرده شده است. به‌هرحال، عوامل فرهنگی را می‌توان از سه جهت در تأخیر سن ازدواج مؤثر دانست:
1. متروک شدن ارزش‌های معنوی: متروک شدن ارزش‌های معنوی و جایگزین شدن ارزش‌های مادی سبب شده است جوانان به همه چیز، از جمله ازدواج، رنگ و لعاب مادی بدهند. و این طرز تفکر همه چیز از جمله ازدواج را تحت تأثیر قرار می‌دهد. (17)
2. نفوذ فرهنگ آزادی جنسی غرب: از مهم‌ترین انگیزه‌های ازدواج، نیاز جنسی انسان و علاقه به جنس مخالف است. ازاین‌رو، بالا رفتن سن ازدواج در کشورهای غربی، با رشد همخانگی یا زندگی مشترک زنان و مردان ازدواج نکرده، همراه بوده است. بنابراین، فرهنگ غربی، ازدواج را مانعی بر سر راه آزادی و لذت بردن بی‌حد و حصر از شهوات می‌داند متأسفانه این فرهنگ در بین برخی از جوانان ما نفوذ کرده و آنان را از ازدواج دور کرده است. (15)
3. آرمانگرایی جوانان: بعضی از جوانان امروزی به علت خام و نپختگی زیادشان، که هیچ تناسبی با زندگی پیچیده کنونی ندارد، و نیز به علت عدم اعتماد به تجربه‌های والدین و قدیمی دانستن آنها، از واقعیت‌های زندگی بی‌اطلاع مانده‌اند و درنتیجه، نمی‌توانند درباره موضوعی همچون ازدواج، واقع‌گرا باشند. (16) و (20)

عوامل و راهبردهای کاهش سن ازدواج:

اشاره

برای مبارزه با معضل اجتماعی بالا بودن سن ازدواج، راه‌حل‌های زیادی وجود دارد که کمابیش از گذشته مطرح بوده و فراروی مسئولان و متصدیان کشور قرار داشته است.
تنها راه رهایی از این مشکل آن است که ملت و دولت دست به دست هم دهند و با برنامه ریزی‌های کلان فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، سعی در رفع این مشکل بزرگ داشته باشند.

الف. راهبردهای فرهنگی‌

اشاره

: تغییر نگرش‌ها و شناخت‌های افراد کمک زیادی به تغییر رفتار آنان می‌کند، و هر تغییری بدون داشتن زیرساخت‌های فکری محکم، دوامی نخواهد داشت.
ص: 189

1. ارزش داشتن تأهّل:

اگر تأهّل و همسر داشتن به‌عنوان یک ارزش، و تجرّد ضد ارزش تلقّی شود، همان گونه که در روایات اهل بیت (علیهم السّلام) آمده است، کمک زیادی به تغییر نگرش افراد نسبت به سن ازدواج می‌شود. (9)

2. درجه‌بندی ملاک‌های انتخاب همسر:

در فرهنگ دینی، مهم‌ترین ملاک برای انتخاب همسر، ایمان و اخلاق است و ملاک‌های دیگر از اهمیت کمتری برخوردارند. این در حالی است که در جامعه کنونی ما، ملاک‌هایی همچون مدرک، ثروت، پست و مقام و به‌طور کلی، مظاهر مادی بیشترین اهمیت را دارند. (9)

3. گسترش فرهنگ حجاب:

در جامعه‌ای که فرهنگ «حجاب» حاکم باشد و رابطه با نامحرم طبق موازین شرعی باشد و از اختلاطهای مضر و فسادانگیز بین پسر و دختر پرهیز شود، زمینه برای ارضای نامشروع نیازهای جنسی بسیار کم می‌شود.

4. گسترش فرهنگ قناعت و ساده زیستی:

اشاره
اگر در جامعه ساده زیستی و استفاده از حد اقل امکانات مادی ارزش گردد و یا- دست کم- ضد ارزش نباشد، سن ازدواج کاهش پیدا می‌کند.

ازدواج در خلال تحصیل:
یکی از عوامل افزایش پیدا کردن سن ازدواج، تحصیل است. اگر به گونه‌ای برنامه‌ریزی شود که دانشجویان قادر باشند در خلال تحصیل، ازدواج کنند، سن ازدواج در بین این قشر، که مهم‌ترین و حسّاس‌ترین بخش جامعه هستند، کاهش پیدا می‌کند.

ب. راهبردهای اقتصادی:

1. حتی الامکان هزینه‌ها را کاهش بدهیم.
2. منابع اقتصادی و تولید ثروت را برای جوانان فراهم کنیم.
بنابراین، راهبردهای ذیل می‌توانند ما را در عملی ساختن دو هدف مزبور یاری دهند.
الف- کاستن از هزینه‌های اضافی: اعم از هزینه‌های جشن عقد و عروسی، یا جهیزیه، مسکن و سایر لوازم زندگی که ضرورت ندارند.
ب- همیاری در هزینه‌های ازدواج
ص: 190
ت- پرداخت وام‌های قرض الحسنه برای ازدواج
ج- ایجاد شغل‌های پاره وقت در دوران تحصیل و مانند آن
د- تشویق به زندگی در کنار خانواده یکی از زوجین (17)
ج. راهبردهای اجتماعی: به دلیل آنکه جامعه مجموعه‌ای از واحدهای کوچک‌تر به نام «خانواده» است، بهترین جایگاه کمک به ایجاد خانواده و فراهم ساختن ازدواج جوانان، خود جامعه است. ازاین‌رو، برای حل مشکل ازدواج جوانان و جلوگیری از افزایش سنّ ازدواج، چاره‌ای جز همکاری و همیاری همه افراد و آحاد جامعه نیست. راهبردهای اجتماعی، که می‌توان در این زمینه ارائه داد، به قرار ذیل است:
1. فراهم کردن شرایط ازدواج آسان
2. گسترش مراکز مشاوره ازدواج
3. کنترل مهاجرت روستاییان به شهرها
4. جلوگیری از بی‌بند و باری و ابتذال و فساد اخلاقی (18) و (21)

نتیجه‌گیری:

با وجود اینکه امروزه همزیستیهای آزاد زن و مرد در کشورهای صنعتی رو به ازدیاد است ولی همچنان ازدواج به علت تأکیدی که عرف و سنت و دین و قوانین رسمی بر آن دارند مبنای اکثر قریب به اتفاق همزیستیهاست بخصوص اگر میل به فرزند آوردن وجود داشته باشد. به‌طور قطع می‌توان گفت، هیچ جامعه‌ای نمی‌تواند در برابر ازدواج- یا پدیده‌ای که توزیع ژن را در آن تحت تإثیر قرار می‌دهد، و از دیدگاهی بقای نسل و بطور کمی و کیفی آن بدان مربوط است بی‌توجه ماند. با توجه به آثار جسمانی، روانی، اجتماعی و فرهنگی ازدواج، باید موانع پیش روی را برطرف نمود و تمام تلاش خود را صرف کرد تا این سنّت الهی در اوایل جوانی به انجام برسد و جوانان از فواید بی‌شمار آن برخوردار شوند و در یک زندگی بالنده و بانشاط و به دور از دغدغه و انحراف، قرار گیرند. این مهم با همّت آحاد مردم و خانواده‌ها و مسئولان فرهنگی و اقتصادی کشور از طریق فرهنگ سازی، مبارزه با اعتقادات غلط، کاهش تجمّل‌گرایی، احساس مسئولیت بیشتر در رابطه با جوانان، کمک مالی و معنوی به فرزندان، پیروی از دستورات دینی، اختصاص منابع مالی
ص: 191
بیشتر به ازدواج جوانان، و تشویق و ترغیب به ازدواج حاصل می‌آید. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت اسلام در الگوی مطلوب خود پایین بودن سن ازدواج را اصل می‌داند و در عین حال مشکلات ناشی از ازدواج‌های زود هنگام را نادیده نمی‌گیرد و در جهت رفع آنها کوشش می‌نماید. (7)

منابع:

( (1)- نجفی یزدی، سید جواد، ازدواج در مکتب اهل بیت 1374)
( (2)- شهید مطهری مرتضی. نظام حقوق زن در اسلام. انتشارات صدرا،)
( (3)- (عبد اللهی، رضا)- نظام اسلامی و مسایل و مشکلات نسل نو، اطلاعات، 10 آذر 66، ص 7.)
( (4)- (علامه طباطبایی)- ازدواج دائم و ازدواج موقت از نظر اسلامی، گردآورنده حسن موجودی، انتشارات موجودی 1364.)
( (5)- ر. ک. محسن ایمانی، «ازدواج در سنین بالا»، مجله اصلاح و تربیت، ش 63 (فروردین 1379)، ص)
( (6)- روم: 21)
( (7)- شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، قم، مؤسسه آل البیت، 1416، ج 20، ص 44.)
( (8)- مولی محسن فیض کاشانی، محجّة البیضاء، قم، جامعه مدرسین، 1383 ق، ج 3، ص 54.)
( (9)- محمّد باقر مجلسی، بحار الانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، 1403، ج 10، ص 93.)
( (11)- (ساروخانی، باقر)- مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، انتشارات سروش، چاپ اول،، 1370)
( (13)- غلامرضا صادقیان، «سنّ ازدواج چرا افزایش یافته است؟»، روزنامه کیهان، ش 17130، 19 تیر 1380، ص 5.)
( (14)-- حسین بستان، اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1383، ص 28.، 23)
ص: 192
( (15)-
Spanier, Graham B.( 1991 )," Cohabitaion: Recent Cha 2 Nges in the U. S." in John. Edwards and David H. Demo) ed (morriage and Family In Transition, Boston and London: Allyn and Bacon.
) ( (16)- (خورشیدوند، ابو القاسم)- ازدواج جوانان، مسأله‌ای که حل آن یاری مسؤلان را می‌طلبد، اطلاعات، 7 آذر 71.)
( (17)- (بالی لاشک، ابو القاسم)، عوامل اجتماعی، اقتصادی موثر در تعیین سن ازدواج زنان کارمند، رساله لیسانس، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی و تعاون سال 37- 36)
( (18)- ر. ک. محسن ایمانی، «ازدواج در سنین بالا»، مجله اصلاح و تربیت، ش 63 (فروردین 1379)، ص)
( (19)- (پاک‌نژاد پناهی، فاطمه)، ازدواج و بررسی آن در جامعه اسلامی، دوره لیسانس، دانشگاه تهران، دانشکده علوم اجتماعی و تعاون، 54- 53.)
( (20)- (خاتمی، محمد)، اظهارات وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در جلسه پرسش و پاسخ به طلاب درباره «تهاجم فرهنگی» عصر جدید، شماره 1، سال اول، نیمه اول، آذر 70)
( (21)-http ://bashgah .net /pages - 61221 .html )
ص: 193

تغذیه از منظر قرآن، سنّت و طب‌

اشاره

ص: 195

آداب غذا خوردن در تعالیم اسلامی و میزان رعایت آنها توسط دانشجویان‌

اشاره

شهین حیدری، صغری علی دلاکی، فریبا مظهری
زهرا فاتحی، اشرف سلطانی «1»

چکیده:

مقدمه:

بررسی متون اسلامی بیانگر این واقعیت است که آموزه‌های دینی ما مسلمانان سرشار از توصیه‌های تغذیه‌ای است و آیات و روایات فراوانی در مورد تغذیه نقل گردیده است. اما سؤال اینجاست که این آموزه‌های دینی که قرن‌ها پیش تقدیم جهانیان شده، تا چه اندازه توسط نسل جوان بکار گرفته می‌شوند. هدف از این پژوهش" بررسی میزان رعایت آداب غذا خوردن در تعالیم اسلامی توسط دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان" می‌باشد.

مواد و روشها:

این پژوهش یک مطالعه توصیفی است که در آن تعداد 110 نفر دانشجو که تمایل به شرکت در پژوهش داشتند مورد مطالعه قرار گرفتند. اطلاعات با استفاده از پرسشنامه پژوهشگر ساخته، برگرفته از آیات قرآنی و احادیث و روایات و به روش خود گزارشی جمع‌آوری گردید. پرسشنامه مشتمل بر خصوصیات دموگرافیک و 24 عبارت در ارتباط با آداب غذا خوردن در تعالیم اسلامی بود. نتایج با استفاده از آموزنهای آمار توصیفی و استنباطی، تجزیه تحلیل گردید.

نتایج:

نتایج مطالعه حاکی از این بود که میانگین سن دانشجویان 4/ 20 سال بوده و اکثر (74 خ) آنها خانم بودند. دانشجویان پرستاری 6/ 21 خ، مامایی 15 خ، پیراپزشکی 2/ 47 خ و دانشجویان پزشکی 5/ 15 خ نمونه‌ها را تشکیل می‌دادند. امتیاز عملکرد 75 خ دانشجویان در رده متوسط قرار دارد. 12 خ عملکرد ضعیف و 3 خ عملکرد خوب داشتند. بیشترین
______________________________
(1). مربیان دانشکده پرستاری و مامایی رفسنجان- کارشناس ارشد پرستاری داخلی و جراحی. Email: kermanshah 2523 I yahoo. com ص: 196
جواب همیشه به ترتیب مربوط به رعایت موارد" با دست راست غذا می‌خورم" و" در حالت نشسته غذا می‌خورم" و کمترین آن (صفر درصد) مربوط به" خوردن غذا را با سرکه شروع می‌کنم" بود. موارد" خوردن غذا را با نمک شروع می‌کنم" و" قبل از سیر شدن دست از غذا می‌کشم" نیز تنها در 1/ 2 درصد موارد بصورت همیشگی رعایت می‌شدند.

بحث و نتیجه‌گیری:

عمل به تعالیم اسلامی در ارتباط با غذا خوردن، نقش بسزایی در سلامتی تن و روان دارد. نتایج پژوهش حاضر بیانگر اینست که میزان عمل به این آموزه‌ها در حد متوسطی قرار دارد و برای ارتقاء آن نیاز به برنامه‌ریزی و آموزش وجود دارد.

واژه‌های کلیدی:

تعالیم اسلامی، آداب غذا خوردن، دانشجویان‌

مقدمه:

انسان باید بداند که به چه اندازه و چگونه بخورد تا لذت زندگی را بچشد. از دیدگاه علم بهداشت، آداب تغذیه مثل شستن دست‌ها قبل از غذا، خوب جویدن، اعتدال در تغذیه، انتخاب مناسب غذا از نظر پروتئین، چربی، کربوهیدرات و نمک از اصول اساسی تغذیه است. با بررسی متون اسلامی می‌بینیم پیامبر اعظم (ص) و ائمه معصومین (ع) در بیش از سیزده قرن قبل توصیه‌های تغذیه‌ای جهت سلامت تن و طول عمر نموده‌اند (1).
یکی از مشکلات فراروی افراد در عصر حاضر، ابتلا به انواع بیماریهای گوارشی است. این مشکلات شامل طیف وسیعی از بیماریها مانند دردهای معده و روده تا ابتلا به سرطانهای گوارشی و نهایتا مرگ‌ومیر ناشی از آنهاست. عوامل متعددی در این مشکلات دخیل بوده و یا به‌عنوان عامل ایجادکننده آنها شناخته شده‌اند. از جمله آنها می‌توان به ارتباط خوردن غذای داغ با سرطان معده، ارتباط پرخوری و خوردن لقمه‌های بزرگ و نجویده و نیز خوردن غذا با عجله با گاستریت یا التهاب معده اشاره نمود. درحالی‌که موارد ذکر شده به صورت ساده و عملی در احادیث و روایات اسلامی بیان‌شده و افراد به رعایت آنها سفارش شده‌اند. و رعایت آنها می‌تواند از بروز بسیاری از این مسایل جلوگیری نماید. در
ص: 197
کتاب بیماریهای گوارش از سری طب داخلی هاریسون، به مواردی از این توصیه‌ها به منظور پیشگیری از مشکلات گوارشی اشاره شده است. در سطور زیر به برخی از این توصیه‌ها، اشاره می‌گردد.
از جمله آداب خوردن و آشامیدن آغاز غذا با نام خدا است. امام علی (علیه السّلام) فرمودند: به هنگام غذا خوردن خدای را یاد کنید و از بیهوده‌گوئی اجتناب نمائید زیرا که طعام نعمت و رزقی از خداوند است و بر شماست که در آن خدای را یاد کرده و شکر گوئید. (3)
در حدیث موثق منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: یا علی! در اول طعام و آخر طعام نمک بخور، که هرکه در طعام افتتاح و اختتام به نمک کند، خدای تعالی دفع کند از او هفتاد نوع از انواع بلا را که آسان‌تر آن‌ها خوره باشد.
نمک علاوه بر اینکه طعم‌دهنده‌ی غذا است، یکی از املاح لازم برای بدن است. نمک یا همان کلرید سدیم در معده و اثنی عشر تجزیه‌شده و اسید کلریدریک معده را درست می‌کند، که کمک‌کننده‌ی هضم غذاست. عملکرد دیگر نمک برقراری فشار اسمزی بین مایعات و سلول‌های بدن است. قابل ذکر است که خوردن نمک برای کسانی که سالم هستند در نظر گرفته شده، و برای کسانی که به تجویز پزشک، مصرف نمک مضر شناخته شده باید از خوردن آن خودداری کنند.
از جمله آداب دیگر که در تعالیم اسلامی بدان اشاره شده است، خوردن سرکه در ابتدای غذا خوردن است. «قال رسول اللّه صلّی اللّه و علیه و آله و سلّم: من اءکل الخل قام علیه ملک یستغفر له حتی یفرغ منه» (کسی که سرکه می‌خورد تا هنگامی که به خوردنش ادامه می‌دهد، ملکی برایش استغفار می‌کند (5) ...
شستن دست‌ها قبل از غذا یکی از موارد مهمی است که امروزه نیز مورد تایید و تاکید دانشمندان علوم بهداشتی می‌باشد. امام علی (علیه السّلام) فرمودند: شستن دست‌ها قبل از
ص: 198
غذا، رزق را زیاد می‌کند، لباس‌ها را از آلودگی حفظ می‌نماید و چشم را تقویت می‌کند. و پیش از طعام و بعد از طعام دست شستن سنت است و دست شستن پیش از طعام سنت است که دست را به دستمال خشک نکنند.
در مورد سفارش پیامبر اکرم (ص)، به کم‌خوری و اینکه ایشان، سلامتی جسم را در اندکی خوراک، و صفای دل را در کم‌خوراکی دانسته‌اند (4). متخصصین علوم پزشکی نیز پرهیز از چاقی و نگهداری ایندکس توده بدن
( BMI )
در سطح نرمال را توصیه می‌کنند. همچنین متخصصین علوم تغذیه اعتدال در خوردن و انتخاب مناسب غذا از نظر پروتئین، چربی، کربوهیدرات، نمک و ... را از اصول تغذیه می‌دانند و سرچشمه بسیاری از بیماریها، زیاده‌روی در خوردن دانسته که بار سنگین بر قلب و دستگاههای بدن وارد می‌کند و موجبات بیماریهای زیادی مثل دیابت، تصلب شرایین، نارسایی کلیه، کبد، قلب را فراهم می‌آورد (5) (6) (7)
سبک خوردن: «قال رسول اللّه صلّی اللّه و علیه و آله و سلّم: من قل اءکله قل حسابه» کسی که خوراکش سبک‌تر و کم‌تر است، لاجرم حساب و کتابش نیز در روز قیامت سبک‌تر خواهد بود.
سعی کنید در بین غذا آب نیاشامید:
«قال رسول اللّه صلّی اللّه و علیه و آله و سلّم: اذا أکل الاسم أقل من شرب الماء و یقول هواء مرء لطعامی» فرمود: وقتی غذای چرب می‌خورند آب کمتر می‌نوشیدند و می‌فرمود: آب کمتر برای غذای من گواراتر است.
لقمه کوچک گرفتن: پیامبر (ص) فرموده‌اند از آداب خوردن غذا، کوچک کردن لقمه و جویدن کامل است (4) که توصیه‌های بهداشتی هم موید روایت فوق است زیرا خوردن با آرامش غذا، باعث خوب جویدن و انجام اولین مرحله هضم غذا در دهان توسط آنزیم پتیالین موجود در بزاق دهان می‌شود و هضم غذا زمانی به خوبی صورت می‌پذیرد که خوب خردشده و با بزاق دهان آغشته شود ولی با شتاب خوردن غذا، باعث عدم جویدن
ص: 199
کامل غذا و احساس پری، دل درد و ناراحتی‌های گوارشی می‌گردد (8). همچنین آموزه‌های اسلامی، اجتناب از خوردن را نیکو ندانسته بلکه کم‌خوری را توصیه و در جای دیگر به جویدن غذا و کوچکی لقمه سفارش نموده‌اند (6)
سؤال اینجاست که این آموزه‌های دینی که قرن‌ها پیش تقدیم جهانیان شده، تا چه اندازه توسط نسل جوان بکار گرفته می‌شوند. هدف از این پژوهش بررسی میزان رعایت آداب غذا خوردن در تعالیم اسلامی توسط دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان می‌باشد.

مواد و روشها:

این پژوهش یک مطالعه توصیفی است. که در آن تعداد 110 نفر دانشجو که تمایل به شرکت در پژوهش داشتند مورد مطالعه قرار گرفتند. اطلاعات با استفاده از پرسشنامه پژوهشگر ساخته برگرفته از آیات قرآنی و احادیث و روایات و به روش خود گزارشی جمع‌آوری گردید. تعداد 97 پرسشنامه توسط دانشجویان تکمیل و بازگردانده شد. پرسشنامه مشتمل بر خصوصیات دموگرافیک و 24 عبارت در ارتباط با آداب غذا خوردن در تعالیم اسلامی بود. امتیازبندی به روش لیکرت 5 گزینه‌ای بود. به جواب" همیشه"، در عبارات مثبت امتیاز 5 و در عبارات منفی، امتیاز 1 تعلق می‌گرفت. حد اقل امتیاز، نمره 24 و حد اکثر آن 120 بود. امتیاز 120- 90 بعنوان عملکرد خوب، امتیاز 90- 60 عملکرد متوسط، و کمتر از 60 بعنوان عملکرد ضعیف در نظر گرفته شد. نتایج با استفاده از نرم‌افزار 5، 11SPSS و آزمونهای آمار توصیفی و استنباطی، تجزیه تحلیل گردید.

نتایج:

نتایج مطالعه حاکی از این بود که میانگین سن دانشجویان 4/ 20 سال بوده و اکثر آنها (74 خ) خانم بودند. دانشجویان پرستاری 6/ 21 خ، مامایی 15 خ، پیراپزشکی 2/ 47 خ و دانشجویان پزشکی 5/ 15 خ نمونه‌ها را تشکیل می‌دادند. امتیاز عملکرد 75 خ دانشجویان در رده متوسط قرار دارد. 12 خ عملکرد ضعیف و 3 خ عملکرد خوب داشتند. میزان رعایت موارد زیر در حد خوب بود: با دست راست غذا می‌خورم، در حالت نشسته غذا می‌خورم، هنگام غذا خوردن به غذای دیگران نگاه نمی‌کنم، و غذای خود را نیمه گرم می‌خورم.
ص: 200
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌4 250
بیشترین درصد جواب همیشه به ترتیب مربوط به رعایت موارد" با دست راست غذا می‌خورم" و" در حالت نشسته غذا می‌خورم" و کمترین آن (صفر درصد) مربوط به" خوردن غذا را با سرکه شروع می‌کنم" بود. موارد" خوردن غذا را با نمک شروع می‌کنم" و" قبل از سیر شدن دست از غذا می‌کشم" نیز تنها در 1/ 2 درصد موارد بصورت همیشه رعایت می‌شدند. بیش از 90 خ دانشجویان بیان کردند که اکثر اوقات بعد از سیر شدن، دست از غذا می‌کشند. بیش از 90 خ دانشجویان بیان کردند که هیچ‌وقت یا بندرت خوردن غذا را با سرکه یا نمک شروع می‌کنند. 8/ 26 خ دانشجویان بیان کردند که هیچ‌وقت یا بندرت خوردن غذا را با نام خدا شروع می‌کنند. سایر مواردی که به میزان کم رعایت می‌شدند عبارتند از: غذا را با دست می‌خورم، مدت زیادی بر سر سفره می‌نشینم، و خوردن غذا را با غذای سبک شروع می‌کنم.
تنها بین سن و میزان رعایت آداب غذا خوردن ارتباط معنی‌داری وجود داشت(p >0 ,50) .

بحث:

نتایج کلی پژوهش بیانگر آنست که میانگین سن دانشجویان 4/ 20 سال بوده و اکثر (74 خ) آنها خانم بودند. دانشجویان پرستاری 6/ 21 خ، مامایی 15 خ، پیراپزشکی 2/ 47 خ و دانشجویان پزشکی 5/ 15 خ نمونه‌ها را تشکیل می‌دادند. امتیاز عملکرد 75 خ دانشجویان در رده متوسط قرار دارد. 12 خ عملکرد ضعیف و 3 خ عملکرد خوب داشتند. بیشترین جواب همیشه به ترتیب مربوط به رعایت موارد" با دست راست غذا می‌خورم" و" در حالت نشسته غذا می‌خورم" و کمترین آن (صفر درصد) مربوط به" خوردن غذا را با سرکه شروع می‌کنم" بود. موارد" خوردن غذا را با نمک شروع می‌کنم" و" قبل از سیر شدن دست از غذا می‌کشم" نیز تنها در 1/ 2 درصد موارد بصورت همیشگی رعایت می‌شدند.
همانطور که ملاحظه می‌شود، میزان عمل به مورد" شروع غذا با سرکه" توسط دانشجویان در حد صفر درصد است حال آنکه در تعالیم اسلامی تاکید فراوانی دراین‌مورد
ص: 201
وجود دارد که از آن جمله حدیثی است که از پیامبر اکرم نقل گردیده است. قال رسول اللّه صلّی اللّه و علیه و آله و سلّم: من أکل الخل قام علیه ملک یستغفر له حتی یفرغ منه.
فرمود: کسی که سرکه می‌خورد تا هنگامی که به خوردنش ادامه می‌دهد، ملکی برایش استغفار می‌کند همچنین در حدیث دیگری از رسول اکرم صلّی اللّه و علیه و آله و سلّم آمده است: نعم الأدام الخل. فرمود: سرکه بهترین خوراک است.
توصیه به خوردن نمک قبل از غذا خوردن یکی دیگر از مواردی است که در روایات زیادی به آن سفارش شده است. از جمله این روایات به موارد زیر اشاره می‌شود: در حدیث موثق منقول است که حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به حضرت امیر المؤمنین علیه السّلام فرمود: یا علی! در اول طعام و آخر طعام نمک بخور، که هرکه در طعام افتتاح و اختتام به نمک کند، خدای تعالی دفع کند از او هفتاد نوع از انواع بلا را که آسان‌تر آن‌ها خوره باشد. پژوهش حاضر نشان داد این مورد تنها در 1/ 2 درصد موارد بصورت همیشگی رعایت می‌شد.
یکی دیگر از موارد پرسشنامه، عبارتی با عنوان قبل از سیر شدن دست از غذا می‌کشم، بود که این مورد نیز تنها در 1/ 2 درصد موارد رعایت شده بود. و بیش از 70 خ دانشجویان نیز بیان کردند که اکثر اوقات بعد از سیر شدن دست از غذا می‌کشند. روایات ذکر شده در این زمینه حاکی از این است دست کشیدن از غذا قبل از سیر شدن مطلوب بوده و نقش مهمی در پیشگیری از بیماریهای مختلف و چاقی دارد.
«قال رسول اللّه صلّی اللّه و علیه و آله و سلّم: من قل اءکله قل حسابه.» فرمود: کسی که خوراکش سبک‌تر و کم‌تر است، لاجرم حساب و کتابش نیز در روز قیامت سبک‌تر خواهد بود. متخصصین علوم پزشکی پرهیز از چاقی و نگهداری ایندکس توده بدن(BMI) (1) در سطح نرمال را توصیه می‌کنند. همچنین متخصصین علوم تغذیه اعتدال در خوردن و انتخاب مناسب غذا از نظر پروتئین، چربی، کربوهیدرات، نمک و ... را از اصول تغذیه می‌دانند و سرچشمه بسیاری از بیماریها را، زیاده‌روی در خوردن دانسته که بار سنگین بر قلب و
ص: 202
دستگاههای بدن وارد می‌کند و موجبات بیماریهای زیادی مثل دیابت، تصلب شرایین، نارسایی کلیه، کبد، قلب را فراهم می‌آورد (9).
نتیجه‌گیری: رعایت تعالیم اسلامی در باب غذا خوردن می‌تواند از بروز بسیاری از بیماریهای گوارشی مانند گاستریت، زخمهای گوارشی، چاقی و عوارض ناشی از آن مانند بیماریهای قلبی- عروقی که امروزه بیشترین آمار مرگ‌ومیر را به خود اختصاص داده‌اند، پیشگیری کند. آگاه نمودن جوانان و نوجوانان از این آداب و ترغیب آنان به عمل به آنها، از طریق کتب درسی مدارس و دانشگاهها و رسانه‌های عمومی، می‌تواند نقش مهمی در ارتقاء سلامت و فردی و اجتماعی ایفا نماید.

منابع:

( (1)- محمدی ری شهری محمد. احادیث پزشکی، جلد 1 و 2، انتشارات دار الحدیث قم، چاپ چهارم، 1384)
( (2)- قرآن کریم، سوره مؤمنون/ 51)
( (3)- صحیح بخاری، ص 80 و 81)
( (4)- محجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء. پیرامون آداب غذا خوردن)
( (5)- طب و درمان. ص 140.)
( (6)- محمدی ری شهری، محمد. منتخب میزان الحکمه با ترجمه فارسی. نشر دار الحدیث)
( (7)- مجلسی محمد باقر. حلیة المتقین، انتشارات هجرت، قم، چاپ هشتم، 1374.)
( (8)- مولی سام. تغذیه برای پرستاران. ترجمه حسن بابا محمدی، بتول کریمی، نشر بشری، تهران، چاپ دوم، 1384.)
( (9)- باقری‌نیا شکوفا. عادات غذایی در خانواده، مجله بهورز، سال چهارم، شماره 57، زمستان 1382، صفحه 40- 38)
ص: 203

بررسی مقایسه‌ای میزان افزایش وزن دوران بارداری در زنان باردار روزه دار و غیر روزه‌دار مراجعه‌کننده به مراکز بهداشتی درمانی وابسته به دانشگاه علوم پزشکی قم سال 1386

اشاره

ملیحه مهرمنش «1»، هدی احمری طهران «2»
یاسر تبرایی «3»، طوبی کمالیان «4»

چکیده:

مقدمه و هدف:

روزه‌داری از جمله مباحث مشترک بین ادیان و علوم پزشکی است. روزه یک فریضه الهی است که دستور وجوب آن از طرف خداوند رسیده و بر تمامی مسلمانان فرض و لازم گشته است. در این میان افراد مسلمان و بالغ از خوردن و آشامیدن از طلوع آفتاب تا غروب آفتاب اجتناب می‌کنند و با وجود وضع احکام شرعی مبنی بر واجب نبودن روزه برای افراد بیمار، حامله، شیرده، مسافر و ... این افراد با اشتیاق و میل فردی روزه داری می‌کنند. در این میان زن مسلمان باردار به‌عنوان مادر علاوه بر توجه به بعد جسمی جنین خود به تکامل روحی وی می‌اندیشد و از آنجایی‌که ماه مبارک رمضان ماه تکامل روحی و روانی است و می‌توان با ذکر خداوند و عمل به اوامر او خویش را تطهیر نمود، علی‌رغم واجب نبودن روزه در بارداری، مادران مبادرت به روزه‌داری می‌کنند. وضعیت سلامت مادر بر روی وزن موقع تولد نوزاد تأثیر مهمی دارد. تغذیه کم و نامناسب مادر باعث کاهش رشد جنین می‌شود. هدف از این تحقیق با توجه به اهمیت افزایش وزن و سلامت مادر در طی دوران بارداری تعیین و مقایسه میزان افزایش وزن دوران بارداری در زنان باردار روزه‌دار و غیر روزه‌دار در سه‌ماهه دوم و سوم بارداری بوده است.
______________________________
(1). هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد قم. Email: m. 6602 I yahoo. com
(2). عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی قم.
(3). عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی قم.
(4). کارشناس ارشد علوم قرآنی.
ص: 204

روش کار:

پژوهش حاضر از نوع کوهورت می‌باشد. بدین منظور 42 نفر خانم باردار در دو گروه روزه‌دار سه‌ماهه دوم (21 نفر) و روزه‌دار سه‌ماهه سوم (21 نفر) و همچنین 42 نفر خانم باردار غیر روزه‌دار در سه‌ماهه دوم (21 نفر) و غیر روزه‌دار در سه‌ماهه سوم (21 نفر) مورد مطالعه قرار گرفتند. نمونه‌گیری به روش تصادفی، تدریجی انجام گرفت.
معیار انتخاب نمونه سن حاملگی 14 هفته و بیشتر و تعداد روزه‌داری 21 روز کامل و بیشتر (گروه روزه‌دار) و نگرفتن روزه یا تعداد روزهای روزه‌داری کمتر از 5 روز بود در نهایت به کمک آزمون‌های توصیفی و استنباطی و با استفاده از آزمون فیشر تجزیه و تحلیل گردید.SPS توسط نرم‌افزار

نتایج:

نسبت افزایش وزن طبیعی در طول بارداری در زنانی که در سه‌ماهه سوم بارداری روزه گرفتند 8/ 42 درصد بوده است درصورتی‌که این نسبت در زنان غیر روزه‌دار در این سه‌ماهه، 6/ 47 درصد بوده است. و لیکن آزمون آماری فیشر نشان داد این تفاوت از نظر آماری معنی‌دار نبوده است.
همچنین نتایج نشان داد نسبت افزایش وزن طبیعی در طول بارداری در زنانی که در سه ماهه دوم حاملگی روزه گرفتند کمتر از زنانی بوده است که در این دوران روزه نگرفته بودند به‌طوری‌که این نسبت در زنان باردار روزه‌دار 3/ 33 درصد و در زنان غیر روزه‌دار 1/ 38 درصد بوده است و لیکن این تفاوتها از نظر آماری معنی‌دار نبوده است.
آزمون آماری نشان داد در زنان باردار روزه‌دار بین نسبت افزایش وزن طبیعی در طول بارداری در سه‌ماهه دوم (3/ 33 درصد) و سه‌ماهه سوم (9/ 42 درصد) ارتباط معنی داری وجود ندارد

نتیجه‌گیری:

روزه‌داری زنان حامله در سه‌ماهه دوم و سوم بارداری تاثیری بر میزان افزایش وزن در طول بارداری ندارد. نتایج این پژوهش و تحقیقات دیگر نشان داد که در صورت کامل بودن وعده‌های افطاری و سحری زنان باردار و داشتن فعالیت‌های بدنی متعارف، در صورت تمایل زنان باردار می‌توانند در سه‌ماهه دوم و سوم بارداری روزه بگیرند.
ص: 205

واژه‌های کلیدی:

، روزه‌داری مادران باردار در سه‌ماهه دوم و سوم، افزایش وزن در طی بارداری‌

مقدمه:

روزه‌داری از جمله مباحث مشترک بین ادیان و علوم پزشکی است. روزه یک فریضه الهی است که دستور وجوب آن از طرف خداوند رسیده و بر تمامی مسلمانان فرض و لازم گشته است. در این میان افراد مسلمان و بالغ از خوردن و آشامیدن از طلوع آفتاب تا غروب آفتاب اجتناب می‌کنند و با وجود وضع احکام شرعی مبنی بر واجب نبودن روزه برای افراد بیمار، حامله، شیرده، مسافر و ... این افراد با اشتیاق و میل فردی روزه‌داری می‌کنند. در این میان زن مسلمان باردار به‌عنوان مادر علاوه بر توجه به بعد جسمی جنین خود به تکامل روحی وی می‌اندیشد و از آنجایی‌که ماه مبارک رمضان ماه تکامل روحی و روانی است و می‌توان با ذکر خداوند و عمل به اوامر او خویش را تطهیر نمود علی‌رغم واجب نبودن روزه در بارداری، مادران مبادرت به روزه‌داری می‌کنند. وضعیت سلامت مادر بر روی وزن موقع تولد نوزاد تاثیر مهمی دارد. تغذیه کم و نامناسب مادر باعث کاهش رشد جنین می‌شود. ( (1، 2، 3)). هدف از این تحقیق با توجه به اهمیت افزایش وزن و سلامت مادر در طی دوران بارداری تعیین و مقایسه میزان افزایش وزن دوران بارداری در زنان باردار روزه دار و غیر روزه‌دار در سه‌ماهه دوم و سوم بارداری بوده است.

روش بررسی:

پژوهش حاضر از نوع کوهورت می‌باشد. بدین منظور 42 نفر خانم باردار در دو گروه روزه‌دار سه‌ماهه دوم (21 نفر) و روزه‌دار سه‌ماهه سوم (21 نفر) و همچنین 42 نفر خانم باردار غیر روزه‌دار در سه‌ماهه دوم (21 نفر) و غیر روزه‌دار در سه‌ماهه سوم (21 نفر) مورد مطالعه قرار گرفتند. نمونه‌گیری به روش تصادفی، تدریجی انجام گرفت. معیار انتخاب نمونه سن حاملگی 14 هفته و بیشتر و تعداد روزه‌داری 21 روز کامل و بیشتر (گروه روزه‌دار) و نگرفتن روزه یا تعداد روزهای روزه‌داری کمتر از 5 روز بود در نهایت به کمک آزمون‌های توصیفی و استنباطی و با استفاده از آزمون فیشر تجزیه و تحلیل گردید.SPS توسط نرم‌افزار
ص: 206

نتایج:

نتایج نشان داد نسبت افزایش وزن طبیعی در طول بارداری در زنانی که در سه ماهه دوم بارداری روزه گرفتند 3/ 33 درصد بوده است درحالی‌که این نسبت در زنان روزه دار در سه‌ماهه سوم 9/ 42 درصد بوده است. اما آزمون آماری نشان داد این تفاوت از نظر آماری معنی‌دار نبوده است. در تحقیق مصطفوی نیز میزان افزایش وزن در طول بارداری در زنان روزه‌دار در سه ماهه دوم و سوم حاملگی با یکدیگر تفاوت نداشته است (3).
آزمون‌های آماری نشان دادند در زنان باردار روزه‌دار بین سن، تعداد حاملگی و تعداد زایمان مادر با افزایش وزن مادر در طول بارداری ارتباط آماری معنی‌داری وجود ندارد.
در زنان باردار غیر روزه‌دار نتایج نشان داد نسبت افزایش وزن طبیعی در طول بارداری در زنانی که در سه‌ماهه دوم حاملگی قرار داشتند 1/ 38 درصد بوده است درحالی‌که این نسبت در زنان باردار در سه‌ماهه سوم، 6/ 47 درصد بود. و لیکن این تفاوت از نظر آماری معنی‌دار نبوده است. آزمون‌های آماری نشان دادند در زنان باردار غیر روزه‌دار بین میزان افزایش وزن مادر در طول بارداری با سن، تعداد زایمان و تعداد حاملگی مادر ارتباط آماری معنی داری وجود ندارد.
همچنین نتایج نشان داد نسبت افزایش وزن طبیعی در طول بارداری در زنانی که در سه ماهه دوم حاملگی روزه گرفتند کمتر از زنانی بوده است که در این دوران روزه نگرفته بودند به‌طوری‌که این نسبت در زنان باردار روزه‌دار 3/ 33 درصد و در زنان غیر روزه‌دار 1/ 38 درصد بوده است و لیکن این تفاوتها از نظر آماری معنی‌دار نبوده است. به بیان دیگر روزه‌داری زنان باردار در سه‌ماهه دوم بارداری بر کسب افزایش وزن طبیعی در طی بارداری تاثیری ندارد. آزمون‌های آماری نشان دادند در زنان باردار واقع در سه‌ماهه دوم بارداری بین سن، تعداد حاملگی مادر و تعداد زایمان مادر با افزایش وزن مادر در طول بارداری ارتباط آماری معنی‌داری وجود ندارد
نتایج نشان داد نسبت افزایش وزن طبیعی در طول بارداری در زنانی که در سه‌ماهه سوم بارداری روزه گرفتند 8/ 42 درصد بوده است درصورتی‌که این نسبت در زنان غیر روزه‌دار در این سه‌ماهه، 6/ 47 درصد بوده است. و لیکن آزمون آماری فیشر نشان داد این تفاوت از
ص: 207
نظر آماری معنی‌دار نبوده است. بعبارت دیگر میزان افزایش وزن مادر در طی بارداری در زنانی که در سه‌ماهه سوم روزه بگیرند با زنانی که در این دوران روزه نگیرند با یکدیگر تفاوت ندارد. همچنین نتایج نشان داد در زنانی که سه‌ماهه سوم حاملگی آنها با ماه رمضان مقارن بوده است نسبت افزایش وزن طبیعی در طول بارداری در زنانی که زیر 25 سال داشتند 65 درصد بوده است درحالی‌که این نسبت در زنانی که بالای 25 سال سن داشتند 2/ 27 درصد بوده است به بیان دیگر در زنان باردار زیر 25 سال افزایش وزن طبیعی در طول بارداری بیشتر از زنانی بوده است که سن بالای 25 سال داشتند و این ارتباط از نظر آماری نیز معنی‌دار بوده است (029/ 0(p . در مادران کمتر از 18 سال وزن مادر در طی بارداری به اندازه کافی افزایش نمی‌یابد (4). و لیکن در این تحقیق مادران کمتر از 18 سال وجود نداشته است بنابراین منظور از مادران زیر 25 سال مادران در سنین 18 تا 25 سال بوده است که اکثر این افراد دارای زایمان کمی می‌باشند لذا ذخایر بدن مادر بالا بوده و موجب افزایش میزان اضافه وزن طبیعی در طی بارداری می‌گردد.
نتایج نشان داد در نمونه‌های پژوهش واقع در سه‌ماهه سوم بارداری نسبت افزایش وزن طبیعی در طول بارداری در زنانی که تعداد زایمان کمتر از 1 داشتند 9/ 52 درصد بوده است و این نسبت در زنان که زایمان بیشتر از 1 داشته‌اند 5/ 12 درصد بوده است بعبارتی در این مادران باردار هرچه تعداد زایمان کمتر بوده احتمال کسب افزایش وزن طبیعی در طی بارداری بیشتر بود و این ارتباط از نظر آماری نیز معنی‌دار بوده است(p - 0 /440) . ذخایر بدن مادرانی که تعداد زایمان کمتر از یک دارند بیشتر از مادرانی است که تعداد زایمان‌های آنها بالا است و این امر منجر می‌گردد که میزان افزایش وزن طبیعی در طی بارداری در این مادران بالاتر باشد.
بحث: با توجه به نتایج فوق می‌توان نتیجه گرفت که روزه‌داری مادر در سه‌ماهه دوم و سوم بارداری بر افزایش وزن مادر در طی بارداری تأثیری ندارد و گاهی اوقات زنان باردار در زمان روزه‌داری تغذیه بهتری از مادران غیر روزه‌دار داشتند که شاید دلیل این امر این باشد که وقتی زنان روزه نمی‌گیرند برای آماده کردن و خوردن غذا به تنهایی
ص: 208
رغبتی از خود ندارند درحالی‌که وقتی زنان روزه بگیرند مادر و اطرافیان وی به تغذیه وی بهتر و بیشتر توجه دارند به عقیده اوزتاک رژیم غذایی افراد در موقع افطار و سحری بسیار پرمحتوی و سنگین به‌ویژه پر پروتئین و پرچربی است و لذا نخوردن ناهار با خوردن زیاد مواد غذایی در این دو وعده جبران می‌شود (2). کانینگهام و همکاران معتقدند که در زن حامله ای که از هر جهت سالم است اگر قرار باشد محدودیت غذایی منجر به بروز تغییرات واضحی درنتیجه بارداری شود باید در یک وضعیت نزدیک به گرسنگی شدید قرار گیرد (4). در همین زمینه پاک‌نژاد می‌نویسد روزه گرفتن مساوی با گرسنگی یا سوء تغذیه نمی‌باشد و یک محدودیت غذایی است که هر فرد بالغ موقع افطار و سحر آن را جبران می‌کند و در حقیقت یک وعده ناهار مصرف نمی‌شود و بدین ترتیب تنها مقدار زمان ظهر تا غروب را که در تابستان حدود 5/ 7 ساعت و در زمستان 5/ 4 ساعت است (متوسط 6 ساعت) به عنوان گرسنگی و تشنگی برای مسلمانها مطرح گردیده است (4). بتی و همکاران با توجه به اهمیت افزایش وزن در طی بارداری و سلامت مادر در طی ماه مبارک رمضان می‌نویسند، تغییرات فیزیولوژیکی بدن در دوران روزه‌داری و حاملگی مانند دوران غیر روزه‌داری است و زنان در صورت داشتن سلامت کامل و بدون مشکل خاص می‌توانند تمام ماه رمضان را به‌ویژه در سه‌ماهه دوم بارداری به راحتی روزه بگیرند (5). در تحقیقات دیگر نیز مشخص گردید روزه‌داری مادر بر میزان افزایش وزن مادر در طی بارداری اثرات منفی ندارد (3).

پیشنهادها:

روزه یک موهبت بزرگ الهی است که اثرات مفید آن بر سلامت و عافیت جسم و روح و درمان بسیاری از بیماریها مشخص شده است. بنابراین پیشنهاد می‌شود در صورتی که زنان حامله از سلامتی کامل برخوردار باشند با کمک و مشورت تیم بهداشتی و مراقبت کافی در دوران بارداری می‌توانند در سه‌ماهه دوم و سوم بارداری در ماه مبارک رمضان روزه بگیرند. همچنین بدلیل روزه‌دار بودن اعضاء خانواده شاید تمایل زنان باردار برای پخت و مصرف غذا برای خودشان کم شود لذا زنان باردار غیر روزه‌دار در این ماه باید از لحاظ
ص: 209
تغذیه مورد توجه کافی و دقیق قرار گیرند تا دچار کاهش وزن و عوارض مربوط به آن نشوند.

منابع:

( (1)- قرآن. سوره بقره. آیه 78.)
( (2)-
Oztek, Zafer, Bage, Tulary P. D." Effect of Fasting During Ramadan on Compliance with Medical Treatment". Ann. of Saudi medicin. vol 81, No. 5, 8991 PP: 974 - 184.
) ( (3)- مصطفوی، فریده. بررسی مقایسه‌ای وضعیت بارداری در زنان روزه‌دار و غیر روزه دار شهر اردبیل. پایان‌نامه کارشناس ارشد، دانشگاه علوم پزشکی ایران، سال 1377.)
( (4)- پاک‌نژاد، سید رضا. اولین دانشگاه و آخرین پیامبر: بهداشت تغذیه در اسلام و فلسفه روزه. یزد: بنیاد فرهنگی شهید دکتر پاک‌نژاد، 1361.)
( (5)-
Betty. R, Sweet R. N. May? s Midwifery Text Book. 21 TH edition, Mosby company, 7991.
)
ص: 210

تاثیر مصرف محلول عسل روی پاسخ سلولهای دستگاه ایمنی و گلوکز خون پسران ورزشکار

اشاره

لیلا جلیلی «1»، دکتر بختیار ترتیبیان «2»
مقدمه: عسل دوایی است که به تعبیر قرآن کریم شفابخش انسانهاست. رسول اکرم (ص) نیز فرموده است: هرگز از نوشیدن عسل امتناع نورزید. دانشمندان علوم تغذیه نیز گزارش کرده‌اند که عسل هم جنبه درمانی دارد و هم پیشگیری از بیماریها. چرا که دارای بسیاری از خواص درمانی گل‌ها و گیاهان روی زمین بطور زنده است. از نظر دارویی عسل بهتر است به صورت محلول درآید (2). تحقیق حاضر نیز در جستجوی تاثیر مصرف محلول روی پاسخ سلولهای ایمنی است. شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد ورزشکاران در طول تمرینی سنگین در برابر بیماریها به‌ویژه عفونت مجاری فوقانی تنفسی حساس‌ترند و ادامه تمرینات ممکن است سلامت ورزشکاران را تهدید نماید. رژیم غذایی اثر خاصی بر اجزای دستگاه ایمنی دارد (3). سلولهای ایمنی نسبت به تعادل اکسیدان و آنتی اکسیدان بسیار حساسند و انرژی خود را بیشتر از ذخایر گلوکز خون تامین می‌نمایند (4).

هدف:

با توجه به ویژگی‌های خاص عسل (فیه شفاء للناس، سفارش ائمه به مصرف آن ماده مغذی کامل و قوی‌ترین آنتی اکسیدان) و با توجه به نیاز جامعه به ارتقاء سلامتی و طب پیشگیری و اهمیت سلامت ورزشکاران و اینکه تاکنون تحقیقی در این زمینه صورت نگرفته است. تحقیق حاضر در جستجوی تاثیر مصرف محلول عسل قبل از فعالیت هوازی بیشینه روی پاسخ سلولهای دستگاه ایمنی و گلوکز خون پسران ورزشکار و اهمیت آن از منظر قرآن می‌باشد.
______________________________
(1). دانشجوی کارشناسی ارشد فیزیولوژی ورزشی.
(2). استادیار دانشگاه ارومیه.
ص: 211
روش شناسایی: آزمودنیها: جامعه آماری 27 دانشجوی پسر ورزشکار داوطلب سالم با میانگین سنی 68/ 3-+ 26/ 22 سال و حد اکثر اکسیژن مصرفی 75/ 4-+ 11/ 49 (میلی لیتر/ کیلوگرم/ دقیقه) انتخاب و به‌طور تصادفی در سه گروه محلول، محلول نما و کنترل قرار گرفتند.

نتایج:

در گروه محلول برگشت به حالت پایه در لکوسیت‌ها سریع‌تر و معنادارتر بود. (004/ 0-(p همچنین محلول عسل در گروه محلول، غلظت گلوکز خون را در مرحله ریکاوری در سطح بالاتری حفظ کرده است. (025/ 0-(p .
بحث و نتیجه‌گیری: نتایج حاضر نشان داد که مصرف محلول عسل قبل از فعالیت هوازی بیشینه اثر مثبت و حمایتی بر روی دستگاه ایمنی و گلوکز خون پسران ورزشکار دارد. این احتمال وجود دارد که محلول عسل با حفظ گلوکز خون که انرژی اصلی سلولهای سفید خون است و با حفظ تعادل اکسیدان و آنتی اکسیدان و جلوگیری از افزایش رادیکال‌های آزاد از تغییرات زیاد و مهاری اجزای دستگاه ایمنی جلوگیری کند.
این بس که خدا بگفته، اندر قرآن‌آن فیه شفا بود ز بهر انسان

واژه‌های کلیدی:

محلول عسل- دستگاه ایمنی- پسران ورزشکار

مقدمه:

عسل در اسلام دوایی است که به تعبیر قرآن کریم شفابخش انسان‌هاست و در جای دیگر از آن به‌عنوان غذایی بهشتی یاد شده است. و همچنین به فرموده حضرت علی (ع) از لذیذترین خوردنی‌های جهان است. حضرت محمد (ص) فرموده‌اند: عسل هزار و یک خاصیت دارد و هزار و یک درد را شفا می‌دهد. تعبیر به شفا به صورت نکره، اشاره به اهمیت فوق العاده آن است چرا که عسل دارای بسیاری از خواص درمانی گل و گیاهان روی زمین به‌طور زنده است. (2).
عسل اکسیر پر ارزشی است که سالهای زیادی به‌عنوان دارو و درمان مورد استفاده قرار گرفته است و حاوی حدود 80 ماده مفید برای انسان است در دنیا هیچ غذایی به اندازه عسل
ص: 212
سرشار از مواد غذایی نبوده است. 5/ 4 خ وزن آن را کربوهیدرات تشکیل می‌دهد و به علت داشتن گلوکز و فروکتوز باعث تولید انرژی سریع (در اثر سوختن گلوکز) و انرژی طولانی (در اثر سوختن فروکتوز) می‌گردد و به همین خاطر است عسل بر گلوکز خالص ارجحیت دارد چون قند خون یکباره پس از مصرف عسل پایین نمی‌افتد و به‌طور قابل ملاحظه‌ای خستگی را کاهش می‌دهد. که خستگی عامل موثر در آمادگی ابتلا به بیماری‌ها است. به همین خاطر است مصرف آن برای ورزشکاران توصیه می‌شود. همچنین عسل قوی‌ترین آنتی اکسیدان بوده و قادر است رادیکال‌های آزاد در بدن را خنثی کند.
امروزه در سایه مطالعات دانشمندان علوم تغذیه پرده از اسرار آن برداشته شده است. آنها برای عسل خواص و آثار بیشماری نوشته‌اند که اعجاب انسان را بر می‌انگیزد زیرا هم جنبه درمانی دارد و هم پیشگیری از بیماریها.
ارسطو، جالینوس، بقراط و ابو علی سینا بزرگ‌ترین شخصیت پزشکی آن زمان، خواص شفابخش عسل را در درمان انواع بیماریها یادآور شده‌اند. از سوی دیگر، به خاطر ویژگی‌های خاص عسل مصرف آن برای ورزشکاران توصیه شده است. (2).
از نظر دارویی عسل بهتر است به صورت محلول مصرف شود. در تحقیق حاضر نیز ما در جستجوی تاثیر مصرف آن به صورت محلول روی پاسخ سلولهای ایمنی و گلوکز خون هستیم. تمرینات منظم و مناسب آثار قابل توجهی روی عملکرد جسمانی و سیستم ایمنی بدن (- 6- 11- 16- 18) و افزایش استقامت در مقابل عفونت (11- 15- 19- 21) دارد. ولی گزارش شده که تمرینات شدید و سنگین آثار منفی روی عملکرد سلول‌های ایمنی دارد (5- 10- 12- 13). براساس شواهد روزافزون علمی ورزشکارانی که در برنامه تمرینی و مسابقه‌ای سنگین درگیر هستند، استعداد بیشتری برای ابتلا به عفونت‌های راه‌های تنفسی فوقانی(URTI) دارند و جنبه‌های مختلف عملکرد سیستم ایمنی به دنبال فعالیت ورزشی شدید به صورت موقتی مختل می‌شوند. ورزشکاران ممکن است جلسه تمرین بعدی را پیش از بازگشت به حالت اولیه آغاز کنند اگر این روند ادامه پیدا کند احتمال دارد برخی
ص: 213
عملکردهای ایمنی را سرکوب و خطر ابتلا به عفونت افزایش یابد (3) موجیکا (2004) گزارش کرد. عدم توانایی بازگشت به سطوح پایه پس از تغییرات افزایشی و کاهشی مداوم در برخی ورزشکاران و آن هم پس از مدت‌ها تمرین شدید می‌تواند به افت مزمن سیستم ایمنی و افزایش خطر بیماری منجر شود (3).
اختلال در سیستم ایمنی ورزشکاران درگیر در تمرینات سنگین ریشه در عوامل بسیاری دارد. فعالیت سنگین و بلندمدت با تغییرات هورمونی و بیو شیمیایی زیادی همراه است که برخی از آنها تاثیر تعیین‌کننده‌ای بر سیستم ایمنی دارند. افزون بر این تغذیه نامناسب می‌تواند تاثیر منفی فعالیت ورزشی سنگین را دوچندان کند. ورزشکاری که در حالت تخلیه کربوهیدرات یک فعالیت ورزشی را انجام می‌دهد اختلال بیشتری در شاخص‌های متعدد عملکرد ایمنی تجربه می‌کند (3). از طرف دیگر مصرف کربوهیدرات به جلوگیری از تخلیه گلوتامین که یک اسید آمینه ضروری در واکنش‌های ایمنی است کمک می‌کند (4).
همچنین شواهد زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد ورزش‌های ناآشنا، سنگین و طاقت فرسا سبب کاهش میزان ویتامین‌c (4)، آنتی اکسیدان‌ها و آنزیم‌های آنتی اکسیدان و افزایش رادیکال‌های آزاد در بافت‌های فعال بدن مانند خون (8) و عضلات (20) می‌شود و در نهایت ممکن است موجب استرس اکسیدایتو و آسیب بافتهای بدن شود (7).
از طرفی سلولهای ایمنی نسبت به تعادل اکسیدان و آنتی اکسیدان بسیار حساسند چون درصد بالایی از اسیدهای چرب غیر اشباع در غشای سلولی خود دارند و در عملکرد طبیعی خود (نوتروفیلها و ماکروفاژها) درصد بالایی از رادیکال‌های آزاد را تولید می‌کنند. (4)
گابریل و همکاران (2002)، در بررسی اثر کربوهیدرات با غلظت‌های 6 و 12 درصد در طی 4 ساعت فعالیت دوچرخه سواری مردان استقامتی با شدت 70 درصدVO 2 max ، گزارش کرده‌اند که مصرف مکمل کربوهیدرات در طی فعالیت‌های طولانی و شدید، مکانیسم اصلی حفظ گلوکز خون بوده و از تغییرات بیشتر سلولهای سفید جلوگیری می‌کند (17).
ص: 214
استرائوس (2005)، طی تحقیقی اثر مصرف مکمل کربوهیدرات، گلوکز 6 خ را بر پاسخ ایمنی طی 90 دقیقه دویدن روی نوار گردان با 70 درصدVO 2 max در زنان ورزشکار مورد بررسی قرار داد و گزارش کرد مصرف مکمل از تغییرات بیشتر سلولهای ایمنی جلوگیری می‌کند (22).
با توجه به ویژگی‌های خاص عسل (فیه شفاء للناس، سفارش ائمه به مصرف آن، ماده مغذی کامل و قوی‌ترین آنتی اکسیدان) و همچنین نیاز جامعه به ارتقای سلامتی و طب پیشگیری و اهمیت سلامت ورزشکاران و اینکه تاکنون تحقیقی در این زمینه صورت نگرفته است. تحقیق حاضر در جستجوی تاثیرات مصرف محلول عسل قبل از فعالیت هوازی بیشینه روی پاسخ سلولهای دستگاه ایمنی و گلوکز خون پسران ورزشکار و اهمیت آن از منظر قرآن می‌باشد.

روش تحقیق:

پژوهش حاضر از نوع نیمه تجربی است و با سه گروه محلول، محلول‌نما و کنترل با استفاده از پیش آزمون و پس آزمون اول و دوم انجام گردید.
جامعه آماری: جامعه آماری تحقیق را دانشجویان پسر رشته تربیت بدنی دانشگاه ارومیه تشکیل دادند که حد اقل دو سال از تحصیل آنان در این رشته سپری شده بود و در طی این مدت نیز هفته‌ای 3 جلسه و هر جلسه حد اقل به مدت یک ساعت فعالیت ورزشی منظم را داشتند.

روش انتخاب نمونه‌ها:

تعداد 27 دانشجوی پسر سالم و فعال تربیت بدنی با میانگین سنی 68/ 3-+ 26/ 22 سال و حد اکثر اکسیژن مصرفی 75/ 4-+ 11/ 49 میلی لیتر/
کیلوگرم/ دقیقه بطور داوطلبانه در این پژوهش شرکت نمودند و بصورت تصادفی ساده در سه گروه 9 نفری، محلول، محلول‌نما و کنترل تقسیم شدند. قبل از انجام مطالعه داوطلبان از نحوه انجام آزمون و مراحل پژوهش آگاه شدند و همگی دارای پرسشنامه تندرستی بودند.

روش‌ها و وسایل اندازه‌گیری:

پس از انتخاب آزمودنی‌ها، برای پیشگیری از اثرهای فعالیت ورزشی و رژیم غذایی، سعی شد 48 ساعت قبل از اجرای آزمون، فعالیت ورزشی متوقف و
ص: 215
12- 10 ساعت از آخرین وعده غذایی آنها گذشته باشد. به منظور تعیین مقادیر پایه لکوسیتها و گلوکز سرمی نمونه‌گیری خونی قبل از فعالیت و قبل از مصرف محلول و محلول‌نما گرفته شد آزمودنی‌ها در یک طرح دو سو کور محلول و محلول‌نما را مصرف کردند. آزمودنیهای گروه محلول و کنترل محلول عسل 12 درصد را به میزان 5 سی‌سی به ازای هر کیلوگرم از وزن بدن قبل از فعالیت هوازی بیشینه (کوپر) مصرف و آزمودنیهای گروه محلول‌نما به همان میزان محلول‌نما استفاده کردند و یک ساعت بعد از مصرف محلول یا محلول‌نما آزمودنی‌های گروههای محلول و محلول‌نما در پیست استاندارد دومیدانی در تست هوازی بشینه کوپر شرکت کردند بلافاصله و 2 ساعت بعد از اجرای تست ورزشی نمونه‌گیری خونی تکرار شد.
آزمودنی‌های گروه کنترل در هیچ برنامه تمرینی شرکت نکردند. داده‌های بدست آمده با استفاده از نرم‌افزارspss ، نسخه 16 آمار توصیفی، آزمون تحلیل واریانس یک‌طرفه و آزمون‌t وابسته مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
اندازه‌گیری سلولهای سفید(WBC) و تفکیک آنها بوسیله دستگاه‌sysmex K 0001 ساخت کشور آلمان و اندازه‌گیری گلوکز پلاسما با استفاده از کیت تخصصی کمپانی پارس آزمون با روش فتومتری انجام شد.
نتایج و یافته‌های تحقیق: سلولهای سفید خون (لکوسیتها): نتایج نشان داد در اولین مرحله اندازه‌گیری (پایه) تفاوت معنی‌داری در بین سه گروه در حالت پایه وجود نداشت(P - 0 /302) . در مقایسه شرایط بلافاصله پس از فعالیت با شرایط پایه تغییرات در گروه محلول(P - 0 /100) و محلول‌نما(P - 0 /100) معنی‌دار و در گروه کنترل(P - 0 /455) معنی‌دار نبود. همچنین در 2 ساعت پس از فعالیت نسبت به حالت پایه تغییرات در گروه محلول(P - 0 /010) و محلول‌نما(P - 0 /100) معنی‌دار و در گروه کنترل(P - 0 /621) معنی‌دار نبود. در مقایسه شرایط 2 ساعت پس از فعالیت نسبت به زمان بلافاصله پس از فعالیت تغییرات در گروه محلول نما(P - 0 /455) و گروه کنترل
ص: 216 ( P - 0/ 750 )
معنی‌دار نبود ولی در گروه محلول(P - 0 /400) معنی‌دار بود.
نوتروفیل‌ها: نتایج نشان داد در اولین مرحله اندازه‌گیری تفاوت معنی‌داری بین سه گروه در حالت پایه وجود نداشت(P - 0 /925) . در مقایسه شرایط بلافاصله پس از اتمام فعالیت نسبت به حالت پایه تغییرات در گروه محلول(P - 0 /100) و گروه محلول‌نما(P - 0 /100) معنی‌دار و در گروه کنترل(P - 0 /041) معنی‌دار نبود. همچنین 2 ساعت پس از فعالیت نسبت به حالت پایه تغییرات در گروه محلول(P - 0 /220) و گروه محلول‌نما(P - 0 /100) معنی‌دار و در گروه کنترل معنی‌دار(P - 0 /623) نبود. در مقایسه شرایط 2 ساعت پس از فعالیت نسبت به زمان بلافاصله پس از فعالیت تغییرات در گروه محلول(P - 0 /069) و کنترل(P - 0 /586) معنی‌دار نبود و در گروه محلول‌نما بصورت مرزی(P - 0 /850) معنی‌دار بود.
لنفوسیت‌ها: تفاوت معنی‌داری بین مقادیر لنفوسیتهای سه گروه در حالت پایه مشاهده نشد(P - 0 /322) اما در مقایسه شرایط بلافاصله پس از فعالیت نسبت به حالت پایه، تغییرات در گروه محلول(P - 0 /100) ، محلول‌نما(P - 0 /100) و گروه کنترل(P - 0 /400) معنی‌دار بود در مقایسه شرایط 2 ساعت پس از فعالیت نسبت به حالت پایه در گروه محلول(P - 0 /670) و گروه کنترل(P - 0 /805) معنی‌دار نبود ولی در گروه محلول‌نما(P - 0 /100) معنی‌دار بوده در مقایسه شرایط 2 ساعت پس از فعالیت نسبت به بلافاصله پس از فعالیت در هر سه گروه تغییرات معنی‌دار بود.
( P - 0/ 100 )
. گلوکز پلاسما: سطوح گلوکز پلاسما در اولین مرحله اندازه‌گیری (پایه) تفاوت معنی‌داری بین گروه‌ها نداشت(P - 0 /646) . در مقایسه شرایط بلافاصله پس از آزمون ورزشی نسبت به حالت پایه تغییرات در گروه محلول معنی‌دار نبود(P - 0 /911) . ولی در گروه محلول نما بصورت مرزی(P - 0 /050) و در گروه کنترل(P - 0 /420) معنی‌دار بود. همچنین در مقایسه شرایط 2 ساعت پس از اتمام فعالیت نسبت به حالت پایه در
ص: 217
گروههای محلول‌نما(P - 0 /353) و گروه کنترل(P - 0 /182) تغییرات معنی‌دار نبود اما در گروه محلول تغییرات معنی‌دار(P - 0 /520) و غلظت گلوکز در سطح بالاتری قرار داشت.
ص: 218
جدول 1: مقایسه میانگین تغییرات متغیرهای تحقیق در زمانهای مختلف
ص: 219
شکل 1: مقایسه میانگین تغییرات تعداد لکوسیتها در سه گروه آزمودنی در زمانهای مختلف
شکل 2: مقایسه میانگین تغییرات تعداد نوتروفیلهای خون در سه گروه آزمودنی در زمانهای مختلف
ص: 220
شکل 3: مقایسه میانگین تغییرات تعداد لنفوسیتهای خون در سه گروه آزمودنی در زمانهای مختلف
شکل 4: مقایسه میانگین تغییرات گلوکز خون در سه گروه آزمودنی در زمانهای مختلف‌

بحث و نتیجه‌گیری:

امروزه عموما پذیرفته شده است که کربوهیدرات در دسترس عملکرد ورزشی را افزایش می‌دهد (3). با توجه به حرفه‌ای شدن رشته‌های ورزشی و افزایش سطح رقابت‌ها، ورزشکاران بیشتر در معرض خطر ابتلا به بیماریهای عفونی بویژه عفونت مجاری فوقانی تنفسی قرار دارند. پژوهشگران بسیاری سعی کرده‌اند تا با استفاده از
ص: 221
شیوه‌های تغذیه‌ای، تأثیرات سوء و منفی فعالیت‌های شدید یا طولانی مدت را بر سیستم ایمنی کاهش دهند (3) شواهد زیادی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد تشکیل رادیکالهای آزاد اضافی هنگام ورزش سنگین سبب آسیب اکسیداتیو می‌شود و می‌تواند منجر به تخریب‌DNA وRNA و از کار انداختن آنزیم‌ها و سایر پروتئینهای سلول شود (4). رادیکالهای آزاد همچنین اکسیداسیون اسیدهای چرب را از غشای سلول تسهیل کرده و واکنش‌های تولید زنجیره‌های مخرب را که موجب آسیب و مرگ سلول می‌شود، ایجاد می‌کند میزان بالای رادیکال‌های آزاد در دیواره سرخرگها و پلاسما، اکسیداسیون لیپوپروتئین کم چگالی را افزایش داده و منجر به مسمومیت و تشکیل پلاک می‌شود (4). موجودات هوازی بدون مکانیسم‌هایی که با آثار زیانبار رادیکالهای آزاد مقابله کنند، نمی‌توانند به حیات خود ادامه دهند. هنگامی که تولید رادیکالهای آزاد زیاد است یا زمانی که دستگاه آنتی اکسیدان بدن توان مقابله خود را از دست داده، مانند کمبود تغذیه‌ای یا ورزش سنگین درمانده‌ساز، چنین ناهمترازهایی ممکن است محیط استرس اکسیداتیو را مساعد کند. (4).
عسل به‌عنوان یک آنتی اکسیدان قوی که قادر است رادیکالهای آزاد در بدن را خنثی کند (2). بعنوان غذایی که بیشترین مواد آن را کربوهیدرات تشکیل می‌دهند منبع انرژی خوبی برای ورزشکاران باشد (2) به علاوه مصرف کربوهیدرات می‌تواند به جلوگیری از تخلیه گلوتامین که یک اسید آمینه ضروری در واکنش‌های ایمنی است کمک کند و افت سیستم ایمنی پس از فعالیت ورزشی را کمتر نماید (4). بنابراین مصرف آنکه هم یک آنتی‌اکسیدان بسیار قوی و هم منبع کربوهیدراتی است در هنگام تمرینات سنگین و درمانده‌ساز هوازی می‌تواند به بهبود عملکرد سیستم ایمنی کمک کند که تحقیق حاضر در جستجوی آن و اهمیت عسل از منظر قرآن است.
از سوی دیگر مکمل‌های کربوهیدراتی استفاده‌شده در این مطالعات، بیشتر شامل کربوهیدرات‌هایی با شاخص گلایسمیک بالا بوده و در مقابل کربوهیدرات‌هایی با شاخص گلایسمیک پایین مانند عسل در این تحقیقات مورد بررسی قرار نگرفته‌اند. عسل به‌عنوان
ص: 222
کربوهیدراتی با شاخص گلایسمیک پایین به دلیل ساختار مولکولی ساده‌اش به راحتی و در مدت زمان کوتاهی در مقایسه با کربوهیدرات‌هایی با شاخص گلایسمیک بالا که بطور گسترده در چنین مطالعاتی استفاده شده‌اند، در بدن جذب شده و از طرف دیگر مصرف این گروه از کربوهیدراتها سیستم انسولین را کمتر تحریک کرده و درنتیجه سطوح انسولین را که سطوح افزایش یافته آن در فعالیت‌های ورزشی به‌عنوان یک عامل مزاحم شناخته می‌شود کمتر دستخوش تغییرات می‌نماید (9).
نتایج این پژوهش در مورد اثر محلول بر تعداد لکوسیتها، نوترفیلها و لنفوسیتها نشان داد به رغم افزایش معنی‌دار این متغیرها بلافاصله پس از فعالیت در گروههای محلول و محلول نما، برگشت به حالت اولیه و پایه در گروه محلول سریع‌تر و معنی‌دار بود. این نتایج با یافته های تحقیقات گابریل (2002)، (بررسی اثر مکمل کربوهیدرات 6 و 12 درصد در طی فعالیت دوچرخه‌سواری با شدت 70 درصد(V o 2 max ، استرائوس (2005)، (بررسی اثر مکمل کربوهیدرات 6 درصد طی 90 دقیقه دویدن روی نوار گردان با شدت 70 درصد(V o 2 max و صادق (1380) (اثر مصرف کربوهیدرات بر واکنش سلولهای ایمنی در طی یک ساعت رکاب زدن با شدت 70 درصد(V o 2 max همسویی داده و مغایر با یافته‌های بی‌شاب (1999) (اثر مکمل کربوهیدرات در طی 90 دقیقه فعالیت در یک پروتکل ویژه فوتبال) و ابراهیم (1383) (تأثیر گلوکز 5 درصد قبل از فعالیت هوازی بیشینه) است (1- 3- 17- 22).
همچنین در این پژوهش در گروه محلول، محلول عسل از تغییرات بیشتر گلوکز خون در هنگام فعالیت و ریکاوری جلوگیری کرد و غلظت گلوکز خون را در مرحله ریکاوری در سطح بالاتری حفظ کرد که این نتایج هم با یافته‌های گابریل (2002)، استرائوس (2005)، بی‌شاب (1999)، صادقی (1380) همخوانی دارد و مغایر با یافته‌های ابراهیم (1383)، است.
این بس که خدا بگفته اندر قرآن‌آن فیه شفا بود ز بهر انسان
علت این تفاوت‌ها را می‌توان به عواملی چون زمان، شدت و مدت فعالیت، رژیم غذایی، تراکم هورمون‌ها و سیتوکین‌ها، تغییرات دمای محیط و رطوبت نسبی، دمای بدن و
ص: 223
جریان خون، آمادگی فرد، استرس‌های روانی و محیطی و عوامل دیگری که روشن شدن آنها به تحقیقات بیشتر و دقیق‌تری نیاز دارد، وابسته است.

پیشنهادها:

1- با توجه به اهمیت مصرف عسل از منظر قرآن و همچنین نتایج حاصل از این تحقیق، ورزشکاران به مصرف عسل و محلول آن توصیه می‌گردند.
2- پژوهش‌های دیگری مانند پژوهش حاضر با در نظر گرفتن عوامل جنسی و سن روی دستگاه ایمنی انجام گیرد.

منابع:

( (1)- ابراهیم، خسرو و همکاران 1383، بررسی تاثیر مصرف مکمل کربوهیدرات قبل از فعالیت بیشینه بر تعداد سلولهای سفید و گلوکز و هورمون کورتیزول در دختران دانشجوی ورزشکار.)
( (2)- علی آقایی- مرتضی" عسل درمانی" چاپ اول تهران" آییژ 1384)
( (3)- فرامرزی- محمد رضا" تاثیر مصرف مکمل کربوهیدرات بر پاسخ سلولهای سیستم ایمنی به سه جلسه فعالیت تناوبی شدید 90 دقیقه‌ای ویژه فوتبال" پژوهش در علوم ورزش شماره 9 (1384))
( (4)- نیکبخت، مسعود و همکاران 1381، مصرف مکمل کربوهیدرات، ویتامین‌C و واکنش زیر رده‌های لنفوسیتی به هنگام فعالیتهای شدید و درمانده‌ساز هوازی.)
ص: 226

میوه‌های انرژی‌بخش قرآنی برگزیده‌ای از غذای طیب از منظر قرآن و طب‌

اشاره

زهرا قرّه‌زاده «1»

چکیده:

بدن ما به مواد غذایی برای رشد، حفظ و ترمیم بافتها نیاز دارد. کمبود دریافت مواد غذایی و یا استفاده بیش از حد از آنها می‌تواند موجب بروز مشکلات و بیماریهای خاصی مانند فقر آهن و یا مسمومیت با ویتامین‌A شود. گرچه دوران کودکی مهمترین دوران رشد جسمانی انسان محسوب می‌شود اما بسیاری از ارگان‌های بدن مراحل تکمیلی و نهایی رشد خود را در سنین 15 تا 25 سالگی طی می‌کنند و افراد در این مقطع سنی قادرند تا با کسب اطلاعات و فراگیری مسایل، رفتارها و روشهای صحیح را برای زندگی خود برگزینند. ازاین‌رو بسیار مهم است که جوانان با فراگیری و آشنایی با منابع غذایی سالم و مفید، آخرین فرصت باقی‌مانده برای دستیابی به وضعیت جسمانی مطلوب را دریابند و به میزان زیادی از داشتن سلامتی در باقی عمر مطمئن شوند.
خداوند که روزی‌دهنده انسان و کل موجودات است از دو منبع اصلی زمین و آسمان انواع خوراکی‌ها و غذاها را به صورت هماهنگ، مناسب و به میزان جانداران طراحی و برای آنها فراهم کرده است. خداوند انسانها را به استفاده از غذاهای طیب دعوت کرده است غذای طیب به چیزهای خوراکی پاک و پاکیزه گفته می‌شود که انسان از خوردن آن لذت می‌برد و موافق طبع انسان سالم باشد، غذای حلال به غذایی گفته می‌شود که ممنوعیتی نداشته باشد اصل اول در همه غذاها حلیّت است و غذای حرام جنبه استثنایی دارد، بنابراین حرام بودن چیزی دلیل می‌خواهد نه حلال بودن آن. با توجه به هماهنگی قوانین تشریعی و تکوینی هرچه خدا آفریده حتما فایده‌ای داشته، و درنتیجه هر غذایی که ممنوعیت آن با دلیل
______________________________
(1). مربی مهد قرآن حضرت جواد الائمه/ کارشناس بهداشت محیط. Email: zahraghorazadeh I yahoo. com ص: 227
صحیح ثابت نشده، مادامیکه منشأ فساد و زیان و ضرری برای فرد و اجتماع نباشد حلال است. قرآن کریم با نزول چنین آیاتی یک رژیم غذایی را برای تمام بشریت آورده است. (از غذای حلال و طیب بخورید- بقره 168) و بعد تغذیه از منظر قرآن بسیار غنی است و نگاهی کوتاه به نقش ارزشمند مواد غذایی مختلف در تأمین و حفظ سلامت انسان نشان می‌دهد از بین انواع گوناگون مواد غذایی پس از آب، کربوهیدراتها یا مواد قندی نشاسته‌ای بیشترین نیاز انسانی را از نظر کمی و کیفی در برنامه غذایی تأمین می‌کند. این دسته از مواد غذایی همان است که در غلات، میوه‌ها و دیگر مواد نشاسته‌ای وجود داشته و در قرآن به‌عنوان نعم غذایی مورد توجه و تذکر قرار گرفته است. در قرآن 5 نوع میوه انرژی‌بخش خرما، انگور، زیتون، انار و انجیر که هریک خواص غذایی درمانی مشخصی داشته و مطبوع ذائقه اکثریت مردم روی زمین بوده میوه‌هایی هستند که تمام قسمتهای آن قابل استفاده است و جمعا 20 آیه در مورد ارزشمندی آنها در سور مختلف ذکر شده است، در قرآن از رستنی‌ها و گیاهان دیگری نیز نامی به میان آمده است که آنها را نمی‌توان در شمار روییدنی‌ها و میوه‌جات معمول، مورد نیاز و باب مذاق کل مردم دانسته و در واقع به‌عنوان نعمتی از نعم خاص الهی برای بشر منظور کرد.

1- خرما:

از جمله میوه‌هایی که در قرآن مورد توجه قرار گرفته و مصرفش به اذن خدا برای بندگان برگزیده و در شرایط بحرانی شاید به‌عنوان غذا و دارو توصیه‌شده خرما می‌باشد. هرچند در قرآن هیچ جا به اسم خاص خرما اشاره نشده ولی با 4 اشتقاق در 20 مورد از درخت خرما (نخل) به‌طور صریح نام برده شده است. خواص درمانی خرما: آرام بخش و ملین، محرک قلب، جلوگیری از فراموشی، تنگی نفس (آسم)، مدرّ- مقوی، آرد هسته خرما برای شفای بیماری‌های ورم قرنیه و درد چشم و برای زنان باردار بسیار مفید است. خوراک حضرت مریم (ع) هنگامی که عیسی را زاد همین بود درحالی‌که اگر خدا غذایی بهتر برای او سراغ داشت همان را به وی می‌خوراند.
ص: 228

2- انگور:

با 4 اشتقاق 11 بار در آیات قرآن آمده است. انگور میوه‌ای است مطبوع که از نظر بهداشتی نیز برای سلامت انسان مطلوب است. از جمله مزایای انگور و خرما بر شیر و عسل آن است که تقلب و تغییرپذیریش دست انسان نیست و ازاین‌رو بیان قرآن به عنوان «رِزْقاً حَسَناً»* درباره‌اش صادق است خواص درمانی: ضدعفونی‌کننده، امروزه در طب درمانهای طبیعی، از رژیم‌های مختلف انگور استفاده می‌کنند، درمان بیماری یبوست، بهبودی عوارض رماتیسم، آرتریت روماتوئید، درمان آنمی؛ پیش‌گیری از سرطان.

3- انار:

در آیات قرآن 3 مورد از انار یاد شده است. تمام قسمت‌های انار برای انسانها مورد استفاده بوده است. تانن موجود در قسمت‌های مختلف انار برای تقویت و استحکام جدار معده مفید است و وجود ویتامینهای گروه
B
، املاح منیزیم و پتاسیم ارزش غذایی آن را زیاد کرده و به مطبوعی و مفرح بودن میوه آن می‌افزاید. آب انار در بیماریهای دستگاه ادراری و صفراوی مفید است قبل از ایجاد داروهای شیمیایی و جدید ضد انگلی از قسمت های مختلف انار بخصوص پوست ریشه آن به علت داشتن الکالوئیدهای مختلف مثل پله تیرین در دفع کرم کدو استفاده می‌شد.

4- زیتون:

در آیات قرآن 6 بار از میوه و روغن زیتون و 1 بار به صورت تلویحی از آن نام برده شده است. زیتون، برای تنبلی کبد و مرض قند، نافع است. خوردن روغن زیتون، برای بازکردن رنگ‌های تیره معجزه می‌کند. استفاده‌ی یک قاشق در حال ناشتا برای دل دردها مفید و مجاری روده و کبد و کیسه صفری را به فعالیت می‌اندازد. در تقویت اعصاب، دفع عوارض کلیه‌ها، سنگ‌های صفراوی و اشتهاآور بودن، مؤثر است. 5- انجیر: در قرآن یکبار در آیه 1 سوره تین میوه انجیر مورد قسم قرار گرفته که می‌تواند مزیتی برای این میوه باشد. یکی از ویژگی‌های طبی انجیر خاصیت قلیایی آن است که می‌تواند در دفع مواد زائد حاصل از متابولیسم غذاهای گوشتی موثر بوده مانع افزایش اسید اوریک و اوره در خون شود علاوه بر آن به ترشح صفرا کمک کرده، هضم غذاهای چرب را راحت‌تر می‌کند
ص: 229
. و شیره انجیر به علت داشتن آنزیمی مانند شیره لوزالمعده در درمان عوارض خارش‌دار پوستی مثل زگیل و میخچه کاربرد دارد.
و اینک بعد از 1430 سال پس از نزول قرآن بر قلب پیامبر گرامی اسلام، معجزه آن دانشمندان ژاپنی را مسلمان کرد. اعضای یک گروه پژوهش در ژاپن که در زمینه فعل و انفعالات یک پروتئین در مغز فعالیت می‌کردند در مورد ماده «میثا لونیدز» به دو محصول زیتون و انجیر رسیدند که خداوند در قرآن به آنها قسم خورده است این ماده توانایی کاهش کلسترول و تقویت قلب و اعتماد به نفس را در انسان برعهده دارد. دستیابی به این ماده به راحتی امکان‌پذیر نیست و دانشمندان پس از تلاشهای بسیار دریافتند که این ماده تنها از استخلاص انجیر و زیتون بدست می‌آید و آنها دریافتند ماده بدست آمده به نسبت 1 در 7 (1 انجیر و 7 زیتون) نتیجه بهتری را می‌دهد و این در حالی است که میوه انجیر تنها یکبار و میوه زیتون 7 بار در قرآن آمده است.

نتیجه‌گیری:

مسلما قرآن بعنوان جامع‌ترین و برترین کتاب آسمانی، مملو از اعجاز علمی ناشناخته است که می‌بایست به همت دانشمندان و محققان مسلمان پرده از راز آن برداشته شود. و در آینده در اثر پیشرفت و تحولات علم بهتر از امروز در این‌باره گفته می‌شود، آنچه در اینجا آورده شده است تنها یک قطره از بیکران علوم نهفته در این نامه الهی است.

واژه‌های کلیدی:

طیب، میوه، قرآن، طب‌

مقدمه:

بدن ما به مواد غذایی برای رشد، حفظ و ترمیم بافتها نیاز دارد. به علاوه، مواد غذایی انرژی لازم را برای فعالیت‌های حیاتی و روزانه ما فراهم می‌کنند. کمبود دریافت مواد غذایی و یا استفاده بیش از حد از آنها می‌تواند موجب بروز مشکلات و بیماریهای خاصی مانند فقر آهن و یا مسمومیت با ویتامین‌A شود. وضعیت تغذیه‌ای افراد فقط به وجود مواد غذایی در سبد تغذیه خانواده بستگی ندارد بلکه به میزان قابل توجهی تحت تأثیر فرهنگ تغذیه‌ای افراد یا خانواده‌ها می‌باشد. گرچه دوران کودکی مهمترین دوران رشد جسمانی
ص: 230
انسان محسوب می‌شود اما بسیاری از ارگان‌های بدن مراحل تکمیلی و نهایی رشد خود را در سنین 15 تا 25 سالگی طی می‌کنند به علاوه افراد در این مقطع سنی قادرند تا با کسب اطلاعات و فراگیری مسایل، رفتارها و روشهای صحیح را برای زندگی خود برگزینند. اغلب آنچه افراد در این مقطع سنی به‌عنوان شیوه زندگی انتخاب می‌کنند تا پایان عمر ثابت می‌ماند و سود و زیان آن، سالهای میانسالی و پیری ایشان را تحت تأثیر قرار می‌دهد. ازاین‌رو بسیار مهم است که جوانان با فراگیری و آشنایی با منابع غذایی سالم و مفید، آخرین فرصت باقی‌مانده برای دستیابی به وضعیت جسمانی مطلوب را دریابند و به میزان زیادی از داشتن سلامتی در باقی عمر مطمئن شوند.
خداوند که روزی‌دهنده انسان و کل موجودات است از دو منبع اصلی زمین و آسمان انواع خوراکی‌ها و غذاها را به صورت هماهنگ، مناسب و به میزان جانداران طراحی و برای آنها فراهم کرده است. هرچند از نظر تکوینی و خلقتی در کنار حس گرسنگی خداوند احساس سیری را نیز در سازمان وجودی انسان قرار داده و با مشارکت حواس بینایی و چشایی به درک کیفیت غذا مجهز کرده ولی چون او با داشتن موهبت اختیار می‌تواند عملکردهای طبیعی حواسش را به ناهنجاری نیز سوق دهد. لذا از طریق رهنمودهای تشریعی هم وی را در این زمینه به اعتدال و اجتناب از افراط و توجه به نحوه انتخاب و گزینش حلال و پاکیزه هشدار می‌دهد تا مراقب کم و کیف مقدار و نوع غذای مصرفیش باشد و عوارض حاصله از انتخاب نامناسب و یا خارج از اعتدال را پیشگیری کند.

روش بررسی:

این مطالعه به صورت کتابخانه‌ای انجام شده است.
خداوند انسانها را به استفاده از غذای طیب (پاک و پاکیزه) و حلال دعوت کرده است. طیب آن است که بیش از قابلیت هضم و جذب، طعم و بوی مطبوع داشته باشد و در واقع این دو وصف می‌تواند معیارها و ویژگی‌های غذاهای مورد طبع انسان را بیان کند، یعنی هرچه قدرت هضم و جذب مناسب نداشته باشد یا ذائقه و شامه انسان آن را نپذیرد خوردنش نامطلوب است. و حلال آن است که ممنوعیتی نداشته باشد و در نظام اجتماعی و روحی اگر
ص: 231
چیزی از جهت تعلق، حق دیگری و غصب باشد استفاده‌اش ناروا و حرام بوده، فکر و خاطر انسان را به خود مشغول و مکدر می‌کند.
اینک از منظر قرآن آیات را بررسی می‌کنیم: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید از غذاهای حلال و پاکیزه که ما نصیب شما کرده‌ایم بخورید. سوره بقره- آیه 172»
«ای مردم از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را تناول کنید. سوره بقره- آیه 168»
بگو ای پیامبر چه کسی زینت‌های خدا را که برای بندگان خود آفریده حرام کرده و از خوردن غذاهای حلال و پاکیزه منع کرده است. سوره اعراف- آیه 132»
قرآن کریم با نزول چنین آیاتی یک رژیم غذایی را برای تمام بشریت آورده است و این امر را در چند مرحله انجام داده است:
1- از غذای طیب بخورید «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُلُوا مِنْ طَیِّباتِ ما رَزَقْناکُمْ» (بقره/ 172)
2- از غذای طیب و حلال بخورید «یا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً» (بقره/ 168)
3- غذاهای طیب را بر خود حرام «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَةَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَ الطَّیِّباتِ مِنَ الرِّزْقِ» (اعراف/ 32)
4- غذاهای طیب را معرفی می‌کند «وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخِیلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً» (نحل/ 67)
5- غذاهای خبیث را بر انسان حرام کرده است «وَ یُحِلُّ لَهُمُ الطَّیِّباتِ وَ یُحَرِّمُ عَلَیْهِمُ الْخَبائِثَ» (اعراف/ 157)
6- مواردی خاص از غذاهای خبیث و حرام را نام برده و تحریم کرده است «إِنَّما حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنْزِیرِ ...» (بقره/ 173)

بحث:

نگاهی به رژیم غذایی قرآن از دیدگاه علم امروز:

اشاره

هریک از غذاهایی که ما مصرف می‌کنیم، دارای مقادیر مختلفی از مواد غذایی هیدرات کربن، چربی، پروتئین، ویتامین و مواد معدنی هستند. اما نسبت این مواد، در غذاهای مختلف باهم
ص: 232
متفاوت است ازاین‌رو غذاهای مختلف بسته به اینکه کدامیک از مواد غذایی را دارا هستند، نقش خود را در تأمین انرژی، رشد و حفظ سلامت بدن ایفا می‌کنند.
هیدراتهای کربن مهمترین منابع تأمین انرژی بدن ما هستند و بالاترین درصد را در مجموع غذاهای روزانه ما دارا هستند. نان و غلات، از شناخته‌شده‌ترین منابع غذایی هیدرات کربن هستند.
پروتئین‌ها مسئول رشد و حفظ ساختار بدن ما هستند، چون بدن قادر به ساخت برخی از انواع اسیدهای آمینه نیست لازم است آنها را از طریق مواد غذایی پروتئینی دریافت کند. گوشت قرمز و سفید شناخته‌شده‌ترین منابع پروتئینی هستند.
چربیها در ساختمان غشاء سلولها به کار می‌روند و نقش مهمی را در تأمین انرژی بدن دارند و تنها منبع تأمین‌کننده ویتامینهای محلول در چربی هستند روغن و کره شناخته‌شده‌ترین منابع چربی هستند.
وجود ویتامینها و مواد معدنی برای برقراری مسیرهای سوخت و ساز بدن ضروری می‌باشد. مقدار مورد نیاز آن برای بدن اندک است اما برای بدن کاملا ضروری و غیر قابل حذف است. ویتامینها به دو دسته محلول در آب‌C) و گروه(B و محلول در چربی‌A) وD و(E تقسیم می‌شوند.
برای سهولت کار، انواع غذاها در 5 گروه اصلی غذایی طبقه‌بندی می‌شوند: 1- گروه نان و غلات 2- گروه گوشت، تخم‌مرغ، حبوبات و مغزها 3- گروه شیر و لبنیات 4- گروه میوه‌ها و سبزی‌ها 5- گروه متفرقه (شامل چربی‌ها، شیرینیها، مواد قندی و ترشیها، شورها و چاشنی‌ها و نوشیدنی‌ها). غذاهایی که داخل یک گروه قرار دارند، از ارزش غذایی تقریبا مشابهی برخوردارند و می‌توان گفت در صورت لزوم آنها را جایگزین یکدیگر نمود اما هیچ کدام از این گروهها را نمی‌توان جایگزین یکدیگر کرد. و برای تأمین سلامت کامل، بدن ما به تمام این گروهها نیاز دارد و نمی‌توان گفت کدام یک از این گروهها از بقیه مهمتر است.
ص: 233
در قرآن خداوند از بعضی غذاها نام‌برده که هرکدام در یک گروه از این هرم غذایی قرار می‌گیرد. در گروه اول خداوند از گندم (یوسف 47 و 48) و درختان داربستی (انعام 141) و ...، در گروه دوم از گوشت (انعام 144- 143) (اانعام 119- 118)، ماهی (مائده 96) عدس (بقره 61) و ... و در گروه سوم شیر مادر (بقره 233)، شیر حیوانات حلال گوشت (نحل 66) و ... و در گروه چهارم خرما (انعام 141)، انگور (انعام 99) انار (انعام 99) زیتون (انعام 99) انجیر (تین 1) خیار (بقره 61) سیر (بقره 61) پیاز (بقره 61) سبزی (عبس 28) و ... و از گروه پنجم به عسل (نحل 69- 68) آب (فرقان 48) و ... نام برده است. بعد تغذیه از منظر قرآن بسیار غنی است و نگاهی کوتاه به نقش ارزشمند مواد غذایی مختلف در تأمین و حفظ سلامت انسان نشان می‌دهد از بین انواع گوناگون مواد غذایی پس از آب، کربوهیدراتها یا مواد قندی نشاسته‌ای بیشترین نیاز انسانی را از نظر کمی و کیفی در برنامه غذایی تأمین می‌کند. این دسته از مواد غذایی همان است که در غلات، میوه‌ها و دیگر مواد نشاسته‌ای وجود داشته و در قرآن به عنوان نعم غذایی مورد توجه و تذکر قرار گرفته است. اهمیتی که اسلام برای میوه‌ها قائل شده بیشتر از بسیاری از غذاهاست، در قرآن آیات زیادی است که بطور عموم نام میوه‌ها را برده و آنها را دلیل بر عظمت آفریدگار قرار داده، و در بعضی آیات از میوه مشخصی نام برده است. در قرآن 5 نوع میوه انرژی‌بخش خرما، انگور، زیتون، انار و انجیر که هریک خواص غذایی درمانی مشخصی داشته و مطبوع ذائقه اکثریت مردم روی زمین بوده میوه هایی هستند که تمام قسمتهای آن قابل استفاده است و جمعا 20 آیه در مورد ارزشمندی آنها در سور مختلف ذکر شده است، در قرآن از رستنی‌ها و گیاهان دیگری نیز نامی به میان آمده است که آنها را نمی‌توان در شمار روییدنی‌ها و میوه‌جات معمول، مورد نیاز و باب مذاق کل مردم دانسته و در واقع به‌عنوان نعمتی از نعم خاص الهی برای بشر منظور کرد.

1- خرما:

از جمله میوه‌هایی که در قرآن مورد توجه قرار گرفته و مصرفش به اذن خدا برای بندگان برگزیده و در شرایط بحرانی شاید به‌عنوان غذا و دارو توصیه‌شده خرما می‌باشد
ص: 234
. هرچند در قرآن هیچ جا به اسم خاص خرما اشاره نشده ولی با 4 اشتقاق در 20 مورد از درخت خرما (نخل) به‌طور صریح نام برده شده است. خواص درمانی خرما: آرام بخش و ملین، محرک قلب، جلوگیری از فراموشی، تنگی نفس (آسم)، مدّر- مقوی، آرد هسته خرما برای شفای بیماری‌های ورم قرنیه و درد چشم و برای زنان باردار بسیار مفید است. خوراک حضرت مریم (ع) هنگامی که عیسی را زاد همین بود درحالی‌که اگر خدا غذایی بهتر برای او سراغ داشت همان را به وی می‌خوراند.
خواص غذایی خرما: در هر 100 گرم خرما آب، مواد قندی، مواد پروتئینی، مواد چربی، املاح (منیزیم، پتاسیم، کلسیم، فسفر و گوگرد)، سدیم و ویتامین‌های‌B ,E ,C ,D ,A کمپلکس متناسب با انواع مختلف آن وجود دارد.

2- انگور:

با 4 اشتقاق 11 بار در آیات قرآن آمده است. انگور میوه‌ای است مطبوع که از نظر بهداشتی نیز برای سلامت انسان مطلوب است. از جمله مزایای انگور و خرما بر شیر و عسل آن است که تقلب و تغییرپذیریش دست انسان نیست و ازاین‌رو بیان قرآن به عنوان «رِزْقاً حَسَناً»* درباره‌اش صادق است خواص درمانی: ضدعفونی‌کننده، امروزه در طب درمانهای طبیعی، از رژیم‌های مختلف انگور استفاده می‌کنند، درمان بیماری یبوست، بهبودی عوارض رماتیسم، آرتریت روماتوئید، درمان آنمی؛ پیش‌گیری از سرطان.
به‌طور میانگین میزان مواد و عناصر مختلف در هر 100 گرم میوه انگور آب 70 تا 80 درصد- مواد قندی ازته و مواد معدنی انگور شامل کلسیم، آهن، منگنز، سیلیس و ویتامین‌های‌B وC واترهای مختلف که بوی آب انگور از آنهاست. و همچنین دارای مقدار زیادی مواد چربی آلبومین و تانن می‌باشد.

3- انار:

در آیات قرآن 3 مورد از انار یاد شده است. تمام قسمت‌های انار برای انسانها مورد استفاده بوده است. تانن موجود در قسمت‌های مختلف انار برای تقویت و استحکام جدار معده مفید است و وجود ویتامینهای گروه‌B ، املاح منیزییوم و پتاسیم ارزش غذایی آن را زیاد کرده و به مطبوعی و مفرح بودن میوه آن می‌افزاید. آب انار در بیماریهای دستگاه
ص: 235
ادراری و صفراوی مفید است قبل از ایجاد داروهای شیمیایی و جدید ضد انگلی از قسمت های مختلف انار بخصوص پوست ریشه آن به علت داشتن الکالوئیدهای مختلف مثل پله تیرین در دفع کرم کدو استفاده می‌شد. ارزش انرژی میوه انار 65 درصد است که شامل 15 درصد مواد قندی با منبعی سرشار از سدیم و مقدار زیادی ریبوفلاوین، تیامین، نیالین، ویتامین ث، کلسیم و فسفر است.

4- زیتون:

در آیات قرآن 6 بار از میوه و روغن زیتون و 1 بار به صورت تلویحی از آن نام برده شده است. زیتون، برای تنبلی کبد و مرض قند، نافع است. خوردن روغن زیتون، برای بازکردن رنگ‌های تیره معجزه می‌کند. استفاده‌ی یک قاشق در حال ناشتا برای دل دردها مفید و مجاری روده و کبد و کیسه صفری را به فعالیت می‌اندازد. تقویت اعصاب، دفع عوارض کلیه‌ها، سنگ‌های صفراوی و اشتهاآور بودن، مؤثر است. ترکیبات غذایی زیتون شامل آب، مواد ازته، مواد چرب، سلولز و خاکستر است. روغن تازه زیتون دارای ویتامین‌A است که با پختن هم از بین نمی‌رود. زیتون دارای املاح معدنی زیادی مانند فسفر، پتاسیم، گوگرد، منیزیوم، کلسیم، آهن و منگنز و سرشار از ویتامینهای‌A وD وC و مواد روغنی خیلی مغذی است.

5- انجیر:

در قرآن یکبار در آیه 1 سوره تین میوه انجیر مورد قسم قرار گرفته که می‌تواند مزیتی برای این میوه باشد. یکی از ویژگی‌های طبی انجیر خاصیت قلیایی آن است که می‌تواند در دفع مواد زائد حاصل از متابولیسم غذاهای گوشتی موثر بوده مانع افزایش اسید اوریک و اوره در خون شود علاوه بر آن به ترشح صفرا کمک کرده، هضم غذاهای چرب را راحت‌تر می‌کند. و شیره انجیر به علت داشتن آنزیمی مانند شیره لوزالمعده در درمان عوارض خارش‌دار پوستی مثل زگیل و میخچه کاربرد دارد. انجیر به صورت تازه و خشک مصرف می‌شود که ارزش غذایی خشک آن دو برابر است. ترکیبات غذایی انجیر شامل: آب، مواد ازته، مواد چرب، مواد قندی، سلولز و خاکستر است. انجیر سرشار از ویتامین های‌A وB وC و قند است. و دارای مواد ازته، چربی، آهن، برم، منگنز و آهک (کلسیم) می‌باشد.
ص: 236
و اینک بعد از 1430 سال پس از نزول قرآن بر قلب پیامبر گرامی اسلام، معجزه آن دانشمندان ژاپنی را مسلمان کرد. اعضای یک گروه پژوهش در ژاپن که در زمینه فعل و انفعالات یک پروتئین در مغز فعالیت می‌کردند، از دریافت نتیجه تحقیقات پزشک مسلمان دکتر ابراهیم خلیفه که با استناد به قرآن تهیه شده بود، شگفت‌زده شده و به اسلام گرویدند. به نوشته روزنامه الجزایر اعضای این گروه پژوهشی در مورد ماده «میثا لونیدز» که در مغز انسان و حیوان تولید می‌شود به دو محصول زیتون و انجیر رسیدند که خداوند در قرآن به آنها قسم خورده است این ماده توانایی کاهش کلسترول و تقویت قلب و اعتماد به نفس را در انسان برعهده دارد. مغز انسان به تدریج از سن 15 تا 35 سالگی تولید آن را آغاز می‌کند و سپس تولید آن کاهش می‌یابد و تا 60 سالگی متوقف می‌شود، دستیابی به این ماده به راحتی امکان‌پذیر نیست و دانشمندان پس از تلاشهای بسیار دریافتند که این ماده تنها از استخلاص انجیر و زیتون بدست می‌آید درحالی‌که خداوند در قرآن گفته «وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ وَ طُورِ سِینِینَ وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ، لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ.» دانشمندان در ادامه دریافتند بدون مخلوط کردن انجیر و زیتون چیزی را که جستجو می‌کنند امکان‌پذیر نیست. و آنها دریافتند ماده بدست‌آمده به نسبت 1 در 7 (1 انجیر و 7 زیتون) نتیجه بهتری را می‌دهد و این در حالی است که میوه انجیر تنها یکبار و میوه زیتون 7 بار در قرآن آمده است.

نتیجه‌گیری:

تنها دینی که با علوم امروز سازگار است دین مبین اسلام و تنها کتابی که شامل بهترین دستورات است قرآن کریم می‌باشد که توسط حضرت محمد (ص) در تاریک‌ترین ادوار تاریخ برای هدایت بشر فرستاده شده است و حقانیت سخنش روز به روز روشنتر می‌شود. اسلام دارای دستورات لازم و کافی برای جمیع امور زندگی است و اجرای قوانین آن سعادت بشر را در دو جهان تأمین می‌کند. مسلما قرآن بعنوان جامع‌ترین و برترین کتاب آسمانی، مملو از اعجاز علمی ناشناخته است که می‌بایست به همت دانشمندان و محققان مسلمان پرده از راز آن برداشته شود. و در آینده در اثر پیشرفت و تحولات علم
ص: 237
بهتر از امروز در این‌باره گفته می‌شود، آنچه در اینجا آورده شده است تنها یک قطره از بیکران علوم نهفته در این نامه الهی است.
در پایان از زحمات سرکار خانم سلطان کوچکی مسئول آموزش شکوفه‌های مهد قرآن حضرت جواد الائمه تشکر و قدردانی می‌گردد.

منابع:

( (1)- قرآن مجید، ترجمه الهی قمشه‌ای مهدی، انتشارات الهادی، 1383)
( (2)- رضایی اصفهانی محمد علی. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن جلد دوم، انتشارات کتاب مبین، 1380)
( (3)- نوری محمد رضا، تغذیه در قرآن، انتشارات واقفی، 1377)
( (4)- توکلی رضا، رفیعی‌فر شهرام ... (و دیگران)، بسیجی الگوی زندگی سالم راهنمای آموزش سلامت برای مربیان امداد و بهداشت حوزه‌ها و پایگاههای نیروی مقاومت بسیج، انتشارات تندیس 1384)
( (5)- نصیری صدر الدین، بهداشت اجتماعی در اسلام، انتشارات مبین، 1361)
( (6)- مکارم شیرازی ناصر، تفسیر جوان جلد اول، انتشارات دار الکتاب الاسلامیه، 1381)
( (7)- امین احمد، اسلام پزشک بی‌دارو، انتشارات نسل جوان، جلد دوم، 1362)
( (8)- سپهر خراسانی احمد، فرهنگ خواص خوراکی‌ها، انتشارات اشرفی، 1343)
( (9)- بحرینی علی، اتفاق نو، هفته‌نامه فرهنگی- اجتماعی- ورزشی، شماره 98، دی 1387)
ص: 238

تأثیرات روزه‌داری بر سلامتی‌

اشاره

علی میلانی بناب «1»، حسن مظفری خسروی «2»
مهدیه حسین‌زاده شمسی انار «3»

مقدمه و هدف:

روزه‌داری یکی از اعمالی است که به‌طور اکید در برخی از ادیان مانند اسلام، یهودیت و مسیحیت به آن توصیه شده است. در آموزه‌های دینی اسلام همواره در کنار اشاره به فواید روزه‌داری بر جان به فواید روزه‌داری بر جسم نیز اشاره شده است و در قرآن و احادیث متواتری که در این زمینه وجود دارند، به‌گونه‌ای ویژه، روزه‌داری را برای نیل به سلامتی جسم و روح توصیه می‌کنند.
روزه‌داری می‌تواند با ایجاد آرامشی خاص، بر جوانب مختلف فیزیولوژیکی بدن تأثیر گذاشته و از بروز بسیاری از اختلالاتی که امروزه ما از آنها به‌عنوان اختلالات روان‌تنی(Psychosomatic) نام می‌بریم جلوگیری به عمل آورد.
با توجه به مشترک بودن این تکلیف دینی در برخی از مکاتب دینی، تحقیقات بسیاری در خصوص فواید روزه‌داری در سراسر جهان انجام شده است. در این مطالعه سعی شده است که نتایج حاصل از این تحقیقات به صورت کلی مورد بررسی قرار گیرد.

روش بررسی:

در این مطالعه نتایج حاصل از 45 مطالعه مقطعی، مورد شاهدی، همگروهی و کارآزمایی‌های بالینی مورد بررسی قرار گرفتند. اولین مطالعه ثبت‌شده در این خصوص به سال 1928 باز می‌گردد و تاکنون مطالعات زیادی در این خصوص انجام پذیرفته‌اند.
______________________________
(1). دانشجو مقطع کارشناسی ارشد علوم بهداشتی در تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد. Email: alimilanibonab I gmail. com
(2). دکترای تخصصی تغذیه، دانشیار دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد.
(3) س. دانشجو مقطع کارشناسی ارشد علوم بهداشتی در تغذیه، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شهید صدوقی یزد.
ص: 239

نتایج:

در اکثر قریب به اتفاق مطالعات، نتایج حاصله حاکی از نقش مثبت روزه‌داری بر سطح سلامتی روزه‌داران بود. در مواردی که بهره‌مندی از الگوهای غذایی صحیح و رعایت تعادل، تنوع و تناسب در دریافت مواد غذایی در کنار روزه‌داری دیده می‌شد، نتایج بهتری از روزه‌داری مشاهده می‌شد. موارد ضد و نقیضی که مضرات روزه‌داری را عنوان می‌کردند، عموما به مطالعات در جوامعی اختصاص داشتند که به لحاظ اکولوژیکی از وضعیت تغذیه‌ای مناسبی برخوردار نبوده و شیوه زندگی و استفاده از رژیم‌های غذایی غربی در آنها رو به گسترش است و به لحاظ ایمنی غذایی و شرایط زیست‌محیطی در رده‌های پایین ترازبندی‌های بین‌المللی قرار داشتند.
به‌طور کلی نتایج حاصل از مطالعات حاکی از نقش روزه‌داری در بهبود نمای چربی‌های خون، ارتقاء عملکرد سیستم ایمنی، بهبود فرآیندهای سم‌زدایی در بدن، افزایش امید به زندگی، کاهش خطر ابتلا به بیماریهای قلبی و عروقی و سرطان‌ها، کفایت و دقت بیشتر در مراحل همانندسازی و رونویسی‌DNA وRNA در مطالعات سلولی، کمک به درمان دیابت نوع 2، چاقی، پرفشاری خون، دردهای مزمن شکمی، التهاب کولون، ازوفاژیت، یبوست، نفخ، بیماریهای خود ایمنی، بیماریهای پوستی، آرتریت، آلرژی، بیماریهای کبدی، تصلب شرایین، آسم و دیفتری بودند.

بحث و نتیجه‌گیری:

با توجه به مطالب گفته‌شده، عمل به این تکلیف الهی زمینه را برای ارتقاء هرچه بیشتر سلامتی در سطح فردی و اجتماعی فرآهم خواهد آورد. در این میان بهره‌مندی از الگوهای غذایی صحیح در طول ماههای دیگر سال و همچنین در حین ماه رمضان فواید بهتری را عاید روزه‌دار خواهد کرد.

واژه‌های کلیدی:

روزه‌داری، سلامتی، بیماریهای مزمن‌

مقدمه:

روزه‌داری یکی از اعمالی است که به‌طور اکید در برخی از ادیان مانند اسلام، یهودیت و مسیحیت به آن توصیه شده است. در آموزه‌های دینی اسلام همواره در کنار اشاره به فواید روزه‌داری بر جان به فواید روزه‌داری بر جسم نیز اشاره شده است و در
ص: 240
قرآن و احادیث متواتری که در این زمینه وجود دارند، به‌گونه‌ای ویژه، روزه‌داری را برای نیل به سلامتی جسم و روحی توصیه می‌کنند.
روزه‌داری می‌تواند با ایجاد آرامشی خاص، بر جوانب مختلف فیزیولوژیکی بدن تأثیر گذاشته و از بروز بسیاری از اختلالاتی که امروزه ما از آنها به‌عنوان اختلالات روان‌تنی(Psychosomatic) نام می‌بریم جلوگیری به عمل آورد (1، 2). در طی روزه‌داری بدن به لحاظ چرخه تأمین انرژی مورد نیاز وارد مرحله نیمه گرسنگی‌شده و الگوی تأمین انرژی آن تغییر می‌یابد. علاوه بر این تغییراتی نیز در سطح هورمونهای درون‌ریز حاصل می‌شود. به طور کلی می‌توان گفت که در طی روزه‌داری الزاما تغییر چندانی در میزان کالری دریافتی روزانه حاصل نمی‌شود. چیزی که در این میان بیشتر شامل تغییر است، فواصل بین دریافت مواد مغذی است. ازاین‌رو نمی‌توان این‌گونه تصور کرد که روزه‌داری می‌تواند منجر به بروز سوء تغذیه شود. به عبارتی دیگر اگر الگوهای غذایی مناسبی در دوران روزه‌داری رعایت شوند، احتمال ابتلا به سوء تغذیه کم خواهد بود (3، 4، 5، 6).
با توجه به مشترک بودن این تکلیف دینی در برخی از مکاتب دینی، تحقیقات بسیاری در خصوص فواید روزه‌داری در سراسر جهان انجام شده است. در این مطالعه سعی شده است که نتایج حاصل از این تحقیقات به صورت کلی مورد بررسی قرار گیرد.

روش بررسی:

در این مطالعه نتایج حاصل از 45 مطالعه مقطعی، مورد شاهدی، همگروهی و کارآزمایی‌های بالینی مورد بررسی قرار گرفتند. اولین مطالعه ثبت‌شده در این خصوص به سال 1928 باز می‌گردد و تاکنون مطالعات زیادی در این خصوص انجام پذیرفته‌اند.
نتایج: می‌توان گفت که مطالعات مدون بر روی تأثیر روزه‌داری بر سلامت انسان به سال 1928 باز می‌گردد و تا به امروز یافته‌های بسیاری در این زمینه بدست آمده است. البته لازم به ذکر است که بسیار پیش‌تر از این تاریخ در طب سنتی چین نیز برخی از اطبا به منظور درمان برخی از بیماریها امساک از خوردن غذا به مانند آنچه که در روزه‌داری دیده می‌شود را توصیه می‌کرده‌اند (1، 2). به لحاظ فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی بدن هنگامی به
ص: 241
طور واقعی وارد فاز روزه‌داری می‌شود که از ذخایر انرژی خود برای تأمین نیازهای وابسته به انرژی خود بهره بگیرد. این شرایط تا زمانی که بدن از ذخایر کربوهیدراتی و چربی خود برای تأمین انرژی استفاده می‌کند و هنوز شروع به بهره‌گیری از ذخایر پروتئینی خود نکرده است ادامه می‌یابد (7، 8، 9، 46). در حقیقت با شروع استفاده بدن از ذخایر پروتئینی بدن از فاز روزه‌داری خارج‌شده و به فاز گرسنگی وارد شده است که در این حالت بافت ساختمانی بدن برای تأمین انرژی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به هنگام روزه‌داری و پس از اتمام ذخایر گلیکوژنی کبد و ماهیچه‌ها، بافت چربی شروع به تجزیه شدن می‌کند و اسیدهای چربی که به این ترتیب آزاد می‌شوند وارد کبد شده و به اجسام کتونی تبدیل می‌شوند که عموما اسید استواستیک و اسید بتا هیدروکسی بوتیرات هستند (10، 12، 11، 39). لازم به ذکر است که هرچه دریافت منابع انرژی کمتر باشد به همان میزان این آزاد سازی اسیدهای چرب نیز بیشتر خواهد بود و اجسام کتونی بیشتری متعاقبا تولید خواهند شد که این وضعیت بدن را در فاز کتوزیس قرار می‌دهد. به‌طور کلی می‌توان این‌گونه بیان کرد که در روزه‌داری سوء تغذیه دیده نمی‌شود و میزان کالری دریافتی در چنین شرایطی تا حدود بسیار کمی از حد توصیه‌شده پایین‌تر است (13)، (14)، (15)، (16)، (17)، (18)، (40)، (42)، (45).
به لحاظ تغییرات هورمونی، بیشترین تغییر در سطح انسولین خون مشاهده می‌شود. با توجه به اینکه سطح این هورمون با ورود قند به جریان خون افزایش می‌یابد، در حین روزه‌داری با توجه به اینکه فاصله دریافت غذا افزایش یافته است، افزایش سطح انسولین کمتر دیده می‌شود. انسولین که هورمون نگهدارنده چربی(Fat Sparing) به‌شمار می‌رود، با مهار عملکرد لیپاز حساس به هورمون در سلولهای چربی و تسهیل ورود گلوکز به آن، به میزان قابل توجهی می‌تواند ذخیره چربی در سلولهای چربی به‌ویژه در ناحیه شکمی را افزایش دهد و چاقی سیبی شکل یاAndroid را ایجاد کند. بنابراین کنترل نوسانات انسولین در خون، به میزان قابل توجهی می‌تواند ذخیره چربی در بدن را کنترل کند. علاوه بر این به نظر می‌رسد که کنترل نوسانات انسولین می‌تواند منجر به افزایش حساسیت سلولها به
ص: 242
انسولین شده و از این طریق با کنترل هایپرانسولینمی، زمینه بروز دیابت نوع 2 کاهش یابد (19)، (20)، (21)، (22)، (23)، (24)، (41)، (43)، (44).
در اکثر قریب به اتفاق مطالعات، نتایج حاصله حاکی از نقش مثبت روزه‌داری بر سطح سلامتی روزه‌داران بود. در مواردی که بهره‌مندی از الگوهای غذایی صحیح و رعایت تعادل، تنوع و تناسب در دریافت مواد غذایی در کنار روزه‌داری دیده می‌شد، نتایج بهتری از روزه‌داری مشاهده می‌شد. موارد ضد و نقیضی که مضرات روزه‌داری را عنوان می‌کردند، عموما به مطالعات در جوامعی اختصاص داشتند که به لحاظ اکولوژیکی از وضعیت تغذیه‌ای مناسبی برخوردار نبوده و شیوه زندگی و استفاده از رژیم‌های غذایی غربی در آنها رو به گسترش است و به لحاظ ایمنی غذایی و شرایط زیست‌محیطی در رده‌های پایین ترازبندی‌های بین‌المللی قرار داشتند (15)، (25).
انسان به‌طور مداوم مواد شیمیایی را در قالب مواد غذایی فراوری‌شده و یا مواد غذایی آلوده به ترکیبات شیمیایی وارد بدن خود می‌کند. مقداری از این مواد با توجه به ظرفیت عملکردی اندام‌های دخیل در فرایند سم‌زدایی به طرق مختلف خنثی شده و از بدن دفع می‌شوند. با این وجود بسیاری دیگر از این مواد با توجه به اینکه محلول در چربی هستند در بافت چربی ذخیره می‌شوند. از آنجایی که چنین مکانیسمی در بدن حیوانات نیز رخ می‌دهد، با خوردن مواد غذایی حیوانی، سموم دفع آفات نباتی، انگل‌کشها و بسیاری دیگر از سموم ذخیره‌شده در بافتهای چربی حیوانات وارد بدن انسان می‌شود و در بدن انسان نیز در بافت چربی ذخیره می‌شوند. با روزه‌داری و تجزیه تدریجی بافت چربی این سموم نیز به همراه اسیدهای چرب وارد جریان خون می‌شوند. مهمترین فرایندهایی که با ورود بدن به فاز تجزیه بافت چربی آغاز شده و روند سریع‌تری می‌یابد، فرایندهایی است که تحت عنوان سم‌زدایی از آنها یاد می‌شود. به‌طور کلی سم‌زدایی فرایندی است که در بدن به‌طور طبیعی به منظور حذف، دفع و یا خنثی کردن سموم انجام می‌شود که در این میان قسمتهایی از بدن چون کولون، کبد، کلیه‌ها، ششها، غدد لنفاوی و پوست بیشتر از دیگر
ص: 243
اندامها این فرایندها را کنترل می‌کنند. در شرایط عادی چون تمرکز فعالیتهای متابولیکی بدن بیشتر معطوف هضم و جذب مواد غذایی است، کمتر این نیاز برای بدن احساس می‌شود که سموم را از بدن دفع کند که این امر باعث ذخیره شدن این مواد در بدن شده و به مرور زمان بدن مستعد ابتلا به بسیاری از سرطانها می‌شود. سرب، کادمیوم و جیوه که از جمله فلزات مسمومیت‌زا در بدن به‌شمار می‌روند و به‌واسطه آلودگی آب و خاک از طرق مختلف وارد بدن ما می‌شوند، از جمله مواد سمی هستند که از بدن در حین روزه‌داری دفعشان تسهیل می‌شود. ازاین‌رو به نظر می‌رسد با کاهش سطح تجمع ترکیبات سمی در بدن، احتمال بروز بدخیمی‌ها کاهش یابد (26). همانطور که گفته شد این تغییر کاربری انرژی می‌تواند منافع بسیاری را به دنبال داشته باشد. افزایش کفایت متابولیسمی و بهبود عملکرد سیستم ایمنی از جمله این منافع به‌شمار می‌روند. هرگونه رشد غیر طبیعی در بدن، به مانند آنچه در مورد تومورها دیده می‌شود، در هنگام روزه‌داری به دلیل تأمین نشدن شرایط ویژه رشد کندتر شده و این تومورها از رشد سریع و غیر طبیعی باز می‌مانند و در برابر اتولیز حساس می‌شوند. علاوه بر این، سنتز پروتئین برای تأمین نیازهای بدن و جایگزینی سلولهای صدمه دیده با سلولهای جدید در طی روزه‌داری با کفایت بسیار بیشتری انجام می‌پذیرد. زیرا که در این وضعیت کنترلهای ژنتیکی که تحت هدایت‌DNA /RNA هستند بسیار دقیق‌تر و کم‌اشتباه‌تر و همچنین با کفایت بیشتری انجام می‌پذیرند و بدین ترتیب روند بازسازی و بهبود آسیبها سرعت می‌یابد و در کل، سلامت در سطح سلولی، بافتی و اندامی تأمین می‌شود. شاید به این دلیل باشد که بسیاری از حیوانات هنگامی که صدمه می‌بینند از خوردن غذا امتناع می‌ورزند و در انسان نیز در هنگام ابتلا به برخی بیماریها مانند آنفولانزا، سرماخوردگی، گاستریت و التهاب لوزتین اشتها بسیار کاهش می‌یابد. به بیان دیگر می‌توان این‌گونه تعبیر کرد که انسان با روزه‌داری باعث تغییر کاربری انرژی از هضم و جذب مواد غذایی به افزایش فعالیتهای ایمنی می‌شود. در هنگام روزه‌داری میزان درجه حرارت مرکزی بدن کاهش می‌یابد که این مسئله نتیجه مستقیم
ص: 244
کاهش سطح متابولیسم و دیگر عملکردهای عمومی بدن است. در این حالت سطح متابولیسم پایه برای حفظ ذخایر انرژی بدن نیز پایین می‌آید. هورمون رشد نیز در این میان به جهت افزایش سنتز هورمونی بیشتر آزاد می‌شود.
نتایج حاصل از دیگر مطالعات حاکی از نقش روزه‌داری در بهبود نمای چربی‌های خون، ارتقاء عملکرد سیستم ایمنی، افزایش امید به زندگی، کاهش خطر ابتلا به بیماریهای قلبی و عروقی (27)، (28)، (29)، (30)، (31) و سرطان‌ها، کمک به درمان دیابت نوع 2، چاقی، پرفشاری خون، دردهای مزمن شکمی، التهاب کولون، ازوفاژیت (32)، (33)، (34)، (35)، (36)، (37)، (38)، یبوست، نفخ، بیماریهای خود ایمنی، بیماریهای پوستی، آرتریت، آلرژی، بیماریهای کبدی، تصلب شرایین، آسم و دیفتری بودند.

بحث و نتیجه‌گیری:

همانطور که نتایج مطالعات نشان می‌دهند، روزه‌داری فواید سلامتی گسترده‌ای به همراه دارد. با در نظر گرفتن این مسئله که امساک از خوردن غذا به لحاظ روانی تا چه اندازه می‌تواند سازنده باشد، می‌توان این‌گونه عنوان کرد که علاوه بر جسم، روان انسان نیز منافع زیادی از روزه‌داری حاصل خواهد کرد. علاوه بر این توصیه می‌شود در مراحل اولیه برخی از بیماریها از قبیل دیابت نوع 2، چاقی، پرفشاری خون و دیس لپیدمی از این روش به‌عنوان روش کمک درمان بهره گرفته شود.
ص: 250

بررسی انواع نوشیدنی‌ها از دیدگاه قرآن و روایات‌

اشاره

بهروز کریمی، سجاد رحیمی «1»
رضا محمدزاده، سید حمید حسینی «2»

مقدمه:

قرآن کتاب مقدس و آسمانی اسلام است. کتابی که از هیچ چیز فروگذار نکرده است ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ‌ءٍ بسیاری از نوشیدنی‌ها در این کتاب مقدس آمده است. از جمله آب، عسل، شیر و مسکرات در قرآن آمده است.
روش بررسی: این بررسی نوعی پژوهش مروری بوده که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، قرآن، متون و مقالات معتبر و سایر منابع و با هدف بررسی نوشیدنی‌های حلال و حرام از منظر قرآن و سنت انجام گردیده است.

یافته‌ها:

آب: آب مایع حیات و منشاء تمامی گیاهان و حیوانات است هر موجود زندهای از آب است «مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ حَیٍّ» این مایع به مقدار مشخصی و معلومی بر ما فرود می‌آید «وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ» در انتهای این آیات به تفکر در هنگام نوشیدن آب تاکید شده است فرماید «أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ» تفصیل مباحث آب و تاکیدات قرآن به ارزش و اهمیت آب، بیانگر این حقیقت است که توجه قرآن به طبیعت و بالاخص آب همه سویه بوده است
شیر: از جمله نوشیدنی‌هایی است که همواره مورد نیاز بدن است. بسیار مغذی و بسیار کامل است. که از بین انواع شیرها، شیر گاو دارای سازگاری بیشتری با بدن است که در روایات بر مصرف آن تاکید شده است. نقش پیشگیری‌کننده و درمان‌کننده بیماری و استحکام بدن برای شیر ذکر شده است.
عسل: قرآن از تعبیر شفا برای عسل استفاده کرده است که این اشاره به فوائد درمانی این نوشیدنی دارد. خواص ضد میکروبی، ضد ویروس، ضد قارچ و آنتی اکسیدانی (به دلیل ترشح
______________________________
(1). دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد مهندسی بهداشت محیط، دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. Email: karimibehroz I yahoo. com
(2). دانشجویان کارشناسی بهداشت محیط دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد.
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌4 266
ص: 251
آنزیم گلوکز اکسیداز توسط زنبورها) آن به اثبات رسیده است. به دلیل وجود انواع قندها، مواد معدنی و ویتامین‌ها دارای ارزش غذایی و درمانی بالایی است.

مشروبات الکلی:

از دیدگاه قرآن مصرف مشروبات از اعمال شیطانی بوده و برای پرهیزگاری اجتناب از آن لازم است. از عوارض آن، از بین رفتن هوش، ایجاد بیماری‌های مختلف جسمی و روحی، تضعیف اعصاب مرکزی و محیطی، آسیب به کبد، معده، روده، قلب، ایجاد سرطان دهان و هنجره، مری، نای و آسیبات روحی مانند ناآرامی، دیگر آزاری، سردرگمی و هوسرانی می‌باشد.

نتیجه‌گیری:

با توجه به مباحث بالا مشخص می‌شود که از انواع نوشینی‌های فوق آب دارای بیشترین اهمیت بوده و حیات موجودات به آن وابسته است شیر و عسل نیز از جمله نوشیدنی‌هایی است که در پاداش به بهشتیان به آنها داده می‌شود و دارای خواص درمانی و غذایی بیشماری برای انسان می‌باشند. استفاده از الکل و مشروبات الکلی مورد نکوهش قرآن و روایات اسلامی بوده است تا آنجا که استفاده از آن را با عدم قبولی عبادات تا 40 روز دانسته‌اند و مضرات بیشماری به طریق علمی برای این مایع به اثبات رسیده است.

واژه‌های کلیدی:

قرآن- نوشیدنی‌ها- آب، شیر- عسل- مسکرات
مقدمه: حمد و ستایش از آن خداوندی است که در اوصاف و اوهام نگنجد زبانها از گفتن اوصافش ناتوان و دیدگان از دیدنش ناتوانند و افکار به کنه ذاتش نتواند رسید و هم اوست که نعمت‌های فراوانش را بر ما گستراند.
قرآن کتاب مقدس و آسمانی اسلام است. این کتاب بزرگترین معجزه پیغمبر خاتم است، هم کتاب هدایت و راهنما و هم کتاب وعظ و پند برای همه مردم دنیاست. کتابی که از هیچ چیز فروگذار نکرده است «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ‌ءٍ» بسیاری از مطالب علمی در این کتاب مقدس به صورت اشاره آمده است.
قرآن کتاب مقدس و آسمانی اسلام است. این کتاب بزرگترین معجزه پیغمبر خاتم است.
مسائل مختلف توحید، نبوت، آفرینش آسمانها و زمین، اشاره به شرایع و کتب پیشین،
ص: 252
شگفتی‌های آفاق و انفس، بحث درباره شیطان و جن و موضوع معاد و مسائل پس از آن و بهشت و دوزخ و دنیا و آخرت، احکام اخلاقی، احکام فقهی و وعظ و پند و قصص انبیاء و اقوام گذشته و عبرت از اینها و وصف فرشتگان و وصف انسانها و اعمال آنها و صدها موضوع دیگر که طبق ساختار ظاهرا ناپیوسته، همه و همه در کنار همدیگر آمده است. در این کتاب مقدس به انواع نوشیدنی‌ها نیز اشاره شده است. اسلام بهترین و عالی‌ترین ریشه های هر علم را برای بشر آورده است خوردن و آشامیدن، یکی از مهم‌ترین عوامل سلامت، شادابی و طول عمر انسان است.
مطالب بسیاری درباره غذا و تغذیه در قرآن وجود دارد در قرآن به انواع نوشیدنی‌ها مانند آب، عسل، شیر و مسکرات اشاره شده است.

روش بررسی:

این بررسی نوعی پژوهش مروری بوده که با استفاده از منابع کتابخانه‌ای، قرآن، متون و مقالات معتبر و سایر منابع و با هدف بررسی نوشیدنی‌های حلال و حرام از منظر قرآن و سنت انجام گردیده است.

یافته‌ها:

آب: آب مایع حیات و منشاء تمامی گیاهان و حیوانات است «وَ اللَّهُ خَلَقَ کُلَّ دَابَّةٍ مِنْ ماءٍ» خداست که هر جنبنده‌ای را [ابتدا] از آبی آفرید (نور 45) هر موجود زنده‌ای از آب است (مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ حَیٍّ) حتی خلقت بشر از آب است. (خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً) خداوند آب پاک را از آسمان بر ما نازل می‌کند «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً».
و کلمه" ماء" به معنی آب در قرآن در حدود 59 بار تکرار شده است که نشان از اهمیت ویژه آن دارد. بر طبق فرمایشات پیامبر بهترین نوشیدنی در دنیا و آخرت است و مزه آب طعم زندگی است الماء سید الشراب فی الدنیا و الآخره و طعمه طعم الحیاه این مایع به مقدار مشخصی و معلومی بر ما فرود می‌آید «وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ» ایجاد نشاط و شادابی این مایع نیز اشاراتی شده است (ذات بهجة) ایجاد رنگ‌های متنوع از آب نیز اشاره شده است (مختلفا ألوانه) در انتهای این آیات به تفکر در هنگام نوشیدن آب تاکید شده است
ص: 253
فرماید «أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ» (آیا به آبی که می‌نوشید اندیشیده‌اید؟!) که ممکن است اشاره به بررسی خواص ظاهری (از قبیل رنگ و کدورت) فیل از آشامیدن آب دارد.
همچنین بین توبه و نزول باران رابطه وجود دارد (اسْتَغْفِرُوا)* (یُرْسِلِ السَّماءَ)* زیرا گناه موجب تغییر نعمت‌ها می‌گردد «اللهم اغفر لی الذنوب التی تغیر النعم».
در میان ادیان الهی هیچ‌کدام به اندازه دین مبین اسلام، به‌ویژه قرآن کریم، به موضوع «آب» نپرداخته‌اند؛ تنوع موضوعی، تفصیل مباحث آب و تاکیدات قرآن به ارزش و اهمیت آب، بیانگر این حقیقت است که توجه قرآن به طبیعت و بالاخص آب همه سویه بوده است.
خداوند در آیاتی چون آیه 141 سوره انعام از مردم می‌خواهد که از اسراف و تبذیر دوری ورزیده و هزینه‌های خویش را در چارچوب اعتدالی قرار دهند.
بیشترین تعداد تکرار کلمه آب در یک سوره مربوط به سوره رعد با 4 بار تکرار و سپس سوره‌های بقره، کهف و قمر با 3 بار تکرار است. اولین آیه‌ای از قرآن که در آن کلمه آب آورده شده است آیه 22 سوره بقره است و آخرین آیه هم آیه 6 سوره طارق است. در آیات 14 سوره رعد، 15 سوره محمد و 30 سوره ملک کلمه آب دو بار تکرار شده است. در آیات 8 سوره سجده، 20 سوره مرسلات و 6 سوره طارق کلمه آب به معنی اصلی آب نیست. از مجمع 39 سوره‌ای که کلمه آب در آن آمده، 32 سوره مکی و 7 سوره مدنی است. جالب است بدانید که بیشترین تعداد تکرار کلمه آب در یک جزء مربوط به جزءهای سیزده و سی با 6 بار تکرار است و در جزءهای 3، 4، 5، 7، 10، 28 کلمه آب نیامده است.

عسل:

قرآن از تعبیر شفا برای عسل استفاده کرده است که این اشاره به فواید درمانی این نوشیدنی است. در قرآن وحی به زنبور عسل جهت تولید نوشیدنی‌های رنگارنگ که در آن شفا برای انسان وجود دارد اشاره کرده «وَ أَوْحی رَبُّکَ إِلَی النَّحْلِ» و آن را نشانه‌ای از قدرت خداوند می‌دانند. «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ.» سوره نحل، آیات 68 و 69 پروردگار تو، به زنبور عسل الهام کرد که: «از کوه، خانه بگیر و نیز از درخت و از آنچه بنا می‌کنند. سپس از همه میوه‌ها بخور و راه‌های پروردگارت را فرمان بر، دانه بپوی».
ص: 254
[آن‌گاه از درون [شکم آن، شهدی به رنگ‌های گوناگون است، بیرون می‌آید، در آن، برای مردم، درمانی است. راستی در این [زندگی زنبوران ، برای مردمی که تفکّر می‌کنند، نشانه [ای از] قدرت الهی است.
این ماده همچنین دارای خواص ضد میکروب و ضد ویروس، ضد قارچ ضد اکسیدان قوی (به دلیل ترشح آنزیم گلوکز اکسیداز توسط زنبورها) می‌باشد که دارای اکثر عناصر جزیی و مواد معدنی و ویتامینها را داراست.
خواص درمانی عسل از دید روایات و علوم: رسول اکرم درباره خواص عسل می‌فرماید به‌درستی که خداوند عز و جل در عسل برکت فراوانی قرار داده و آن را موجب شفای هر دردی قرار داد همچنین می‌فرماید هرکس صبح زود عسل بخورد درد مهمی به او نمی‌رسد (من لعق العسل ثلاث غدوات کل شهر لم یصبه عظیم من البلاء) امام رضا نیز می‌فرماید عسل شفای هر دردی است
به علت کم بودن رطوبت در عسل و کمترین آب فعال این ماده، مانع رشد قارچ و به خصوص باکتری‌ها می‌شود. حتی در صورت رقیق شدن عسل با آب، به دلیل وجود آنزیم گلوکوز اکسیداز؛ پراکسید هیدروژن آزاد شده و اثر ضد میکروبی عسل از بین نمی‌رود. بر اساس مطالعه‌ای عسل جهت درمان عفونت پوستی بعد از سزارین یا هیسترکتومی هم به کار رفته و باعث بهبود سریع‌تر و عوارض کمتری شده است.
خاصیت ضد میکروبی در عسل باPH حدود 2/ 3 تا 5 به هیدروژن پراکسید(H 2 O 2) مرتبط بوده که از تغییرات آنزیمی گلوکز به گلوکونیک اسید حاصل می‌شود. به‌هرحال اثر ضد میکروبی عسل پس از گرم شدن یا در معرض آفتاب قرار گرفتن کاهش می‌یابد.
از عسل به‌عنوان شفای هر بیماری مانند ضد سرفه، ضد اسهال، عدم تاثیر سوء برای دندان‌ها و لثه، تاثیر بر عفونت‌های معده با هلیکو باکتر پیلوری، ضد زخم معده و دستگاه گوارش است. رفع آب مروارید (کاتاراکت)، مسمومیت‌های غذایی، رفع سنگ‌های کلیه و مثانه، رفع کم‌اشتهایی و افزایش خواب، ضد خونریزی، لطافت و زیبایی
ص: 255
پوست، درمان ورم چشم، خشکی و ترک خوردگی پوست یاد شده است. از سایر خواص این مایع ضد سرفه بودن، برطرف کردن زخم‌های دهان و ورم گلو، ضد زخم معده، ضد اسهال عسل، دفع کم‌خوابی و کم‌اشتهایی و ... از سایر اثرات آن است. وجود انواع قندهایی چون گلوکز، فروکتوز، مواد معدنی همچون منیزیم، پتاسیم، کلسیم، کلرید سدیم، گوگرد، آهن و فسفات و همچنین ویتامین‌هایی همچون‌C ,B 3 ,B 6 ,B 2 ,B 1 نیز براساس کیفیت و نوع عسل به نسبت‌های متفاوت به ارزش غذایی آن افزوده است. عسل به‌طور معجزه‌آسا در ترمیم انواع زخم‌ها مؤثر است. عسل ضدعفونی‌کننده است.
علاوه بر موارد ذکرشده در حد کمی، مس، ید و روی نیز در عسل وجود دارد. به همین جهت در حال حاضر زنبورهای عسل یکی از بخش‌های اساسی و اصلی اقتصاد کشاورزی سالم به حساب می‌آیند. از ویژگی‌های مهم عسل خاصیت میکروب‌کشی آن است. عسل یک ضدعفونی‌کننده طبیعی است. تحقیقات انجام‌شده در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که گذاشتن آن بر روی زخم‌ها مانع عفونت می‌شود. از آنجایی که عسل حاوی مواد آنتی باکتریایی است می‌تواند بخوبی باعث بهبود زخم‌ها شود. عسل حاوی آنتی اکسیدان است، ازاین‌رو مصرف آن برای سلامت قلب و عروق مفید است. عسل به سلامت پوست کمک می‌کند و ضد پیری است.
خواص اثبات‌شده داروئی عسل در علم پزشکی به شرح زیر است:
عسل دارای یک اثر ملین بوده و ترشحات روده‌ها را تحریک می‌کند. فشار اسمزی بالا، وجود ترکیبات معطر و استیل کولین باعث بروز این اثرات می‌شود.

مشروبات الکلی:

در قرآن مشروبات الکلی با عنوان خمر و میسر آمده است، هر ماده مست‌کننده‌ای که موجب زوال عقل گردد گویند. در این حالت شخص ممکن است مرتکب گناهانی مثل زنا، خونریزی و ... گردد. از بین رفتن هوش موجب بیماری‌های مختلف جسمی و روحی، تضعیف اعصاب مرکزی و محیطی، آسیب به کبد، معده، روده، قلب، ایجاد سرطان دهان، هنجره، مری، نای و آسیبات روحی مانند ناآرامی
ص: 256
دیگر آزاری، سردرگمی و هوسرانی می‌گردد. «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» در این آیه برای رستگاری دوری گزینی از شراب و قمار می‌داند و این اعمال را شیطانی می‌داند در آیه بعد (در سوره مائده آیه 91) به این ماده اشاره شده و مصرف آن را از اعمال شیطانی دانسته و برای پرهیزگاری اجتناب از آن را لازم دانسته است. «إِنَّما یُرِیدُ الشَّیْطانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَکُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ فِی الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ» آیه می‌فرماید که شیطان می‌خواهد با شراب و قمار میان شما دشمنی و کینه ایجاد کند و شما را از یاد خدا و از نماز باز دارد پیامبر اکرم نیز می‌فرماید همه گناه‌ها در خانه‌ای قرار دارد که کلید آن در نوشیدن شراب است در روایات دیگر عدم همنشینی و ازدواج با شراب‌خوار آمده است و حتی اجازه تشیع جنازه فرد شرابخوار را نمی‌دهد در روایات دیگر زائل شدن عقل آمده است.
از اثرات مصرف این ماده تاثیر بر بینایی می‌باشد. سلولهای چشم به‌طور طبیعی برای حفظ بینایی نیاز به ویتامین‌A دارند. با نوشیدن الکل این ویتامین برای تبدیل الکل به انرژی مصرف می‌شود و در اثر کمبود آن، هنگام شب، دید چشم دچار اختلال شده و تار می‌گردد. یکی از عوارض تجزیه الکل در بدن تخریب ویتامین‌B 6 می‌باشد. درنتیجه این تخریب فرد ممکن است دچار کم‌خونی، خستگی، تمرکز ضعیف، سستی و بیحالی گردد. الکل یک ماده ادرارآور است و می‌تواند سبب کم‌آبی سلولهای بدن شود. با دفع ادرار، همراه با آب، ویتامینها و مواد معدنی از جمله ویتامینهای,C ,B منیزیم، کلسیم، روی و پتاسیم از بدن خارج می‌شوند. با مختل شدن عمل جذب اسید فولیک، به علت مداخله الکل در سوخت و ساز ویتامینها، از دریافت این ویتامین توسط بافتهای بدن جلوگیری می‌شود. کمبود اید فولیک می‌تواند موجب کم‌خونی، سستی و بیحالی و ضعف جسمی و روحی گردد.

شیر:

از جمله نوشیدنی‌هایی که همواره مورد نیاز بدن در تمام دوران حیات است شیر می‌باشد. «وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ» می‌فرماید مادران [باید] فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند مصرف این مایع در دوران نوزادی ضروری است.
ص: 257
«وَ إِنَّ لَکُمْ فِی الْأَنْعامِ لَعِبْرَةً نُسْقِیکُمْ مِمَّا فِی بُطُونِهِ مِنْ بَیْنِ فَرْثٍ وَ دَمٍ لَبَناً خالِصاً سائِغاً لِلشَّارِبِینَ» می‌فرماید خداوند از بین شکم و از میان سرگین و خون شیری ناب به شما می‌نوشاند که برای نوشندگان گواراست که بایستی از آن عبرت گرفت.
نوشیدی بسیار مغذی و بسیار کامل است و طبق روایات بهترین شیر مربوط به شیر گاو است. مشخص شده است که این شیر دارای سازگاری بیشتری با بدن است و نقش بیشگیری‌کننده و درمان‌کننده‌ی انواع بیماری‌ها برای آن ذکر شده است. طبق روایتی از رسول خدا شیر گاو موجب درمان بیماری‌ها و موجب رویش گوشت و استحکام بدن می‌گردد. در سوره نحل آیه 66 استفاده از شیر و گوشت حیوانات اهلی را موجب عبرت همه انسانها می‌داند.

نتیجه‌گیری:

نزول آب از آسمان، تولید شیر از میان شکم، سرگین و خون، تولید عسل و الهام به زنبور از شگفتی‌های طبیعت بوده و نشانهای از قدرت خداوند است توجه و تفکر به منشاء تولید هریک بسیار شده است قرآن انسان را به تفکر راجع به آبی که حیات انسان از آن است دعوت می‌کند آغاز خلقت بشر و موجودات و ادامه آن بدون آب ممکن نیست در کنار آب از دو نوشیدنی مفید و پاک دیگر به شیر و عسل اشاره کرده است برای این دو نوشیدنی بسیاری از خواص ذکر شده است و به مصرف آن سفارش شده است در مقابل با آشامیدن مسکرات به شدت مخالفت کرده و مصرف این مواد را سرچشمه همه گناهان معرفی کرده است این به دلیل صدمات روحی و روانی و اجتماعی این ماده است.
با توجه به مباحث بالا مشخص می‌شود که از انواع نوشیدنی‌های فوق آب دارای بیشترین اهمیت بوده و حیات موجودات به آن وابسته است شیر و عسل نیز از جمله نوشیدنی‌هایی است که در پاداشت به بهشتیان به آنها داده می‌شود و دارای خواص درمانی و غذایی بیشماری برای انسان می‌باشند. استفاده از الکل و مشروبات الکلی مورد نکوهش قرآن و روایات اسلامی بوده است تا آنجا که استفاده از آن را با عدم قبولی عبادات تا 40 روز دانسته‌اند و مضرات بیشماری به طریق علمی برای این مایع به اثبات رسیده است.
ص: 258

منابع:

کاظم خدادوست، دیدگاههای پزشکی و بهداشتی طب النبی (ص)، حضرت علی (ع)، طب الصادق (ع) طب الرضا (ع) در خصوص عسل و مقایسه آن با دستاوردهای طب جدید
ص: 259

آثار بهبودی عسل در بیماری مزمن آرتریت روماتوئید

اشاره

آسیه سالاریان «1»

چکیده:

مقدمه و هدف: بر طبق نظر قدما چهار خلط و یا مزاج در انسان وجود دارد که از چهار عنصر اصلی تشکیل شده‌اند به عبارتی صفرا بیشتر از عنصر آتش، دم از هوا یا (باد)، بلغم از آب و سودا از خاک تشکیل شده است. به تجربه ثابت شده است بیشتر افراد بلغمی دچار بیماری روماتوئید آرترایتیس می‌شوند در متون طب امروزی، اتیولوژی این بیماری را اختلال ایمونولوژیک می‌دانند که موجب تخریب مفاص (روماتیسم) می‌شود در طب امروزی درمان به ضد بوده و داروهای سرکوبگر ایمنی مثل کورتون‌ها،NSAHDs و نابودکننده سلولی(Citotoxic) مثل‌Methotrexate می‌باشد. قدیمی‌ترین اثر تاریخی برداشت عسل مربوط به هفت هزار سال قبل از میلاد است که در اسپانیا مشاهده گردیده است. عسل به خاطر داشتن طبیعت گرم و به خاطر تسریع و ترمیم ضایعات بافتی و کاهش التهاب در بهبودی بیماری آرتریت روماتوئید موثر است و آیه 68، 69 سوره نحل (وَ أَوْحی رَبُّکَ ...) روی آن تاکید نموده است.

روش بررسی:

کلیه اطلاعات گردآوری شده براساس منابع کتابخانه‌ای الکترونیکی و غیر الکترونیکی مشتمل بر مقالات و گزارش‌های و کتاب‌های از قبیل عسل درمانی و قانون در طب بوعلی سینا می‌باشد.

نتایج:

به بعضی از یافته‌ها اشاره می‌شود 1- در طب سنتی درمان در درجه اول پرهیز از غذاهای سرد مانند لبنیات بخصوص ماست، نان بدون سبوس است.
2- استفاده از محصولات طبیعی حیوانی و گیاهی گرم که مسدودکننده مسامات (مجاری ورود سموم در گردش بدن به اعضاء) می‌باشند مانند عسل، زیره و بابونه. 3- درمان
______________________________
(1). کارشناس بهداشت عمومی. Email: as - sara 60 I yahoo. com ص: 260
های تکمیلی مانند بادکش گرم، حجامت همراه خونگیری، فسد. 4- استفاده از داروهای نسل جدید ضد التهاب غیر کورتیکو استروئیدی (مهارکننده
( Cox 2
مانندClcoxibe و سرکوبگر ایمنی مانندMethotrexate . بنا به تحقیقات به عمل‌آمده عسل حاوی 80 ماده مفید برای انسان می‌باشد و از این نظر جایگزینی مناسبی است. علاوه بر این زنبور درمانی در کسانی که فاکتور روماتوئید (+) دارند و شکل‌های جدید داروئی مانند آمپول، پماد محتوی ترکیبات عسل در آرتریت روماتوئید تاثیر بسزایی دارد. نتیجه‌گیری: درمان آرتریت روماتوئید نیازمند درمان‌های تکمیلی مانند روش شفابخشی عسل است. لذا می‌توان گفت که این آیه قرآن «فِیهِ شِفاءٌ لِلنَّاسِ» ارشادی است؛ یعنی تأیید مطلبی است که پزشکان و کتب مقدس قبل از اسلام متذکر آن شده بودند و قرآن کریم بر آن مهر تأیید زده است.

واژه‌های کلیدی:

روماتوئید آرترایتیس- طب سنتی- عسل-Methotrexate - داروهای گیاهی‌

مقدمه:

آرتریت روماتوئید یک بیماری سیستمیک و مزمن است. شیوع این بیماری در جهان حدود یک درصد است و معمولا در سنین میانسالی و در دهه‌های سوم تا پنجم بروز می‌نماید و در زنان شایع‌تر است (نسبت زن به مرد در حدود 3 به یک است.) سینوویت مزمن التهابی است که اکثرا مفاصل را درگیر می‌کند و باعث تخریب غضروف و ایجاد ضایعات استخوانی می‌شود. مشخصاتی دارد که باعث تمایز آن با سایر انواع آرتریت‌ها (التهاب مفاصل) می‌شود. بعنوان مثال آرتریت بصورت قرینه است یعنی اگر یک زانو یا دست درگیر باشد به احتمال زیاد طرف مقابل نیز درگیر است. در برخی بیماران بیماری از شدت کمی برخوردار بوده و در برخی دیگر ضایعات پیشرونده و مزمن، به صورت پلی آرتریت می‌باشند و باعث اختلال عملکرد مفاصل می‌شود علت بیماری ناشناخته است ولی در ایجاد این بیماری ایمنی سلولی و ایمنی هومورال هر دو نقش دارند. این افراد نسبت به دیگران شانس ابتلای بیشتری به بیماریهای مزمن مانند پوکی استخوان، آلرژی،
ص: 261
بدخیمی‌ها، عفونتها، بیماریهای گوارشی، بیماریهای قلبی- عروقی و فشار خون دارند.
دانشمندان نظریه‌های مختلفی در مورد علت و چگونگی بوجود آمدن این بیماری ارائه کرده اند. در این میان، دو تا از نظریاتی که بیشتر مورد توجه قرار گرفته است، عبارتند از: 1) عفونت‌های باکتریایی: برخی از دانشمندان بیماری آرتریت روماتوئید را پیامد عفونت با برخی از باکتریها می‌دانند، به این ترتیب که آنها معتقدند، اگر چه باکتری‌ها، از لحاظ مورفولوژی و ساختار، با سلولهای غضروف بدن اختلاف زیادی دارند. درنتیجه متعاقب عفونت با چنین باکتریهایی و بالطبع پاسخ آنتی بادی میزبان علیه عامل باکتریایی، آنتی بادیهایی که در اصل علیه عامل عفونت ساخته شده‌اند، به علت تشابه آنتی ژنیکی که بین عامل باکتریایی و غضروف مفاصل وجود دارد، قادر هستند به غضروف موجود در مفاصل نیز اتصال یابند. فاکتورهای کموتاکتیک، موجب فراخوانی و جلب سلولهای التهابی مختلف، بخصوص نوتروفیلها به محل (مفاصل) می‌شوند. حضور سلولهای التهابی همچون نوتروفیلها، با ترشح آنزیم‌های پرتئولیتیک نظیر کلاژناز و استرنولایزین، سبب تخریب غضروف مفاصل می‌شود. همچنین نقش سایتوکاینهای پیش التهابی(Pro - inflammatory) اینترلوکین یک، اینترلوکین شش و تی ان اف آلفا(TNFA) ، در این بیماری به اثبات رسیده است. 2) خود ایمنی بودن بیماری‌RA : از آنجا که در سرم 80 درصد افراد مبتلا به بیماری آرتریت روماتوئید، وجود یک اتوآنتی بادی از کلاس‌IgM به اثبات رسیده است، امروزه بسیاری از دانشمندان بر خود ایمن(Auto immune) بودن این بیماری تاکید دارند. تحقیقات نشان می‌دهد در سرم 80 درصد افراد مبتلا به این بیماری، یک اتوآنتی‌بادی از کلاس‌IgM علیه قسمت‌Fc آنتی‌بادی‌IgG خود شخص، یافت می‌شود، که به آن، فاکتور روماتوئیدی(Factor RF :Rheumatoid) می‌گویند. کمپلکس‌RF وIgG می‌تواند در عروق بسیار ریز سینوویوم مفاصل، به دام افتاده و باعث فعال شدن کمپلمان و ایجاد فاکتورهای کموتاکتیک‌C 4 a ,C 3 a ,C 5 a ، ارتشاح سلولهای التهابی و در
ص: 262
نهایت التهاب و تخریب غضروف و یا حتی استخوان مفاصل گردد. از سوی عوامل دیگری مانند ژنتیک، ویروس ابشتاین‌بارEBV :Epstein - Barr) بویژه تغذیه زمینه‌ساز هستند.
عوامل تغذیه‌ای: بررسی‌های انجام‌شده، نشان داده است که تظاهرات بیماران مبتلا به آرتریت روماتوئید با خوردن روغن ماهی تخفیف می‌یابد. همچنین اخیرا با تغذیه کلاژن نوع دو مرغ، در کاهش ضایعات آرتریت روماتوئید استفاده می‌شود. درمان: شامل مصرف داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (آسپرین، پیروکسیکام، دیکلوفناک ایندومتاسین، ناپروکسن و بروفن و ...) است. و در موارد شدیدتر بیماری آرتریت روماتوئید، بیشتر از داروهای ضد التهابی کورتیکواستروئیدی مانند پردنیزولون استفاده می‌شود. علاوه بر داروهای ضد درد، استراحت، ورزش، محافظت از مفاصل، تمرین‌های آرامش‌بخشی به عضلات(RELaXATION هم توصیه می‌شود. در هر صورت الگوی غذائی دچار تغییر می‌شود و به رژیم غذائی سالمی نیاز است تغذیه مناسب، نقش اصلی مانع ابتلا به انواع بیماری‌ها از جمله آرتروز است. که در اولین مرحله وزن بیمار باید به حد ایده‌آل برسد تا وزن اضافی فشار مضاعفی را بر روی مفاصل وارد نکند. یک رژیم غذایی حاوی فیبر بیشتر، مصرف بیشتر میوه‌ها و سبزی‌جات تازه، ماهی از جمله ماهی آزاد (سالمون)، دانه‌ها و غلات سبوس‌دار، توصیه می‌شود. چربیها، باعث ایجاد اسیدیته‌ی بالای محیط داخلی مفاصل شده و این حالت موجب درد بیشتری در مفاصل و درنتیجه التهابات آنها می‌شود. محققین سوئدی طبق یک مطالعه تجربی نشان دادند، افرادی که دارای التهاب مفاصل (روماتیسم) بوده و رژیم غذایی مردم نواحی مدیترانه را دریافت کرده‌اند، به مراتب درد و تورم کمتر و فعالیت بیشتری داشته‌اند. رژیم غذایی مردم نواحی مدیترانه بر پایه‌ی میوه، سبزی، غلات کامل (تصفیه نشده و سبوس‌دار)، آجیل، دانه‌های خوراکی و ماهی است که تمامی این مواد غذایی باعث کاهش التهاب مفاصل می‌شوند.
ص: 263
از طرف دیگر در طب سنتی درمان معمولا به ضد است و هر بیماری می‌تواند، یکی از چهار طبع اصلی را داشته باشد، لذا منطقی بنظر می‌رسد که اولین قدم تعیین طبع بیمار و سپس تعیین طبع بیماری باشد!
مثلا وقتی بیمار مبتلا به روماتوئید آرترایتیس مراجعه می‌کند اول طبع خود بیمار را تعیین می‌شود؛ به تجربه ثابت‌شده که بیشتر افراد بلغمی دچار این بیماری می‌شوند. خود بیماری هم جزو بیماری‌های سرد طبقه‌بندی می‌شود.
از نظر طب سنتی علت این بیماری در اکثر مواقع رسوب بلغم در ابتدای بیماری و رسوب سودا در انتهای بیماری در اعضای بدن از جمله مفاصل است. درمان بیماری در درجه اول هم پرهیز از غذاهای سرد و سپس استفاده از داروها و روشهای بلغم‌زدا است. حکمای سنتی و حتی پزشکان امروزی معتقدند که قبل از هر کاری باید غذای بیمار را اصلاح نمود و اگر بیماری با این کار اصلاح نشد، آن‌وقت به سراغ دارو رفت! حدیث: المعدة بیت الداع- معده خانه همه دردها است. نیز تائیدکننده همین اصل می‌باشد. غذاهای بلغم‌زا: لبنیات بخصوص ماست، مرغ، ماهی، نان بدون سبوس (که امروزه نان همه‌ی ما را تشکیل می‌دهد)، روغنهای صنعتی (مایع و نباتی) که همان پارافین به اصطلاح خوراکی هستند!، حتی مرکبات و ... این غذاها یا باید کم مصرف شوند یا همراه با غذاهای گرم مثل: عسل، گردو، بادام، سیر، سبزیجات گرم بخصوص نعنا، نخود، گوشت گوسفند، کبک، گنجشک، انگور، کشمش، انجیر، زیتون، سیب، به، فندوق، پسته، کدو حلوا، کنجد و ... بکار روند. اصل در طب سنتی بر این است که هر خلطی به هر شکلی از بدن خارج شود، خلط مخالف آن حاکم می‌شود، یعنی اگر بلغم (سرد و تر) از بدن خارج شود، صفرا (گرم و خشک) جای آن را می‌گیرد و برعکس! همینطور اگر سودا (سرد و خشک) از بدن خارج شود، دم (گرم و تر) غلبه پیدا می‌کند و برعکس! در رژیم غذائی پرهیز از سردی و تشویق به گرمی و توصیه به حرکات آرام و پیوسته و دوری از سکون قدم اول و استفاده از داروهای گیاهی و غیر گیاهی گرم و مسدودکننده مسامات بدن (مجاری ورود سموم در گردش بدن به اعضا) قدم دوم
ص: 264
و سپس استفراغ بدن (به هر نوع خروج ماده از بدن در اصطلاح طب سنتی استفراغ می‌گویند.
قدم سوم است. در خاتمه برای جلوگیری از عود بیماری باید مانع تولید و تجمع مجدد خلط فاسد، در بدن شد! داروهای مورد استفاده فراوانند داروهای خوراکی برای بیماری نوع سرد بخصوص در افراد سرد مزاج داروهای گرم مثل بادام، گردو (غذای داروئی یا داروی غذائی)، زیره (زیره سبز ملایمتر از زیره سیاه است، زنجبیل دارچین، کنجد، سیاهدانه عسل، بابونه، سعدکوفی، کندر، زعفران، زنیان. داروهای مالیدنی بیشتر روغنهای گرم (تدهین) مثل روغن بادام تلخ، روغن بادام شیرین، روغن سیاهدانه، روغن زیتون و ...
که اکثرا گرم و تر هستند و علاوه بر گرم کردن موضع، تری نیز عارض می‌کنند که خشکی را برطرف می‌کند. داروهای غیر گیاهی مثل نمک طعام، انواع زاجها، مردار سنگ (سنگ جهنم) داروهای ملین (نرم‌کننده مدفوع) و مسهل (قویتر از ملین) دفع خلط فاسد از روده‌ها را تسریع می‌کنند. داروهای معطس (عطسه‌آور) مثل کندوش، دفع خلط فاسد از بینی را تسریع می‌کنند. داروهای معرق (عرق‌آور)، داروهای قاعده‌آور همگی خروج خلط فاسد را تسریع می‌کنند. قدیمی‌ترین اثر تاریخی که به برداشت عسل توسط انسان تعبیر شده است مربوط به هفت هزار سال قبل از میلاد است که در اسپانیا مشاهده گردیده است. از یک سو عسل به خاطر داشتن طبیعت گرم و از سوئی به خاطر تسریع و ترمیم ضایعات بافتی و کاهش التهاب در بهبودی بیماری آرتریت روماتوئید موثر است و برطبق آیه 68 سوره نحل (وَ أَوْحی رَبُّکَ ...) روی آن تاکید شده است.

نتایج:

1- در طب سنتی درمان در درجه اول پرهیز از غذاهای سرد مانند لبنیات بخصوص ماست، نان بدون سبوس است. حدیث المعدة بیت الداع (معده خانه همه دردها) نیز تائیدکننده همین اصل است. 2- استفاده از محصولات طبیعی حیوانی و گیاهی گرم که مسدودکننده مسامات (مجاری ورود سموم در گردش بدن به اعضاء) می‌باشند مانند عسل، زیره و بابونه. 3- درمان‌های تکمیلی مانند بادکش گرم(Hot cupping) ، حجامت همراه خونگیری، فسد (بسته به تشخیص از رگ بازیلیک یا صافن) در صورتی که
ص: 265
بیماری مزمن شده باشد. 4- استفاده از داروهای غیر گیاهی اولیه مانند نمک طعام انواع زاج‌ها و سنگ جهنم. 5- استفاده از داروهای نسل جدید ضد التهاب غیر کورتیکو استروئیدی (مهارکننده(Cox 2 مانندClcoxibe و سرکوبگر ایمنی مانندMethotrexate . 6- و در نهایت برای جلوگیری از عود بیماری باید مانع تولید و تجمع محدد خلط فاسد در بدن شد و بنا به تحقیقات به عمل‌آمده عسل حاوی 80 ماده مفید برای انسان می‌باشد و علاوه بر گلوکز و فروکتوز (حدود 70 درصد وزن خشک عسل) دارای قندها، آمینو اسیدها، مشتقات معدنی، استیل کولین، مواد ضد باکتری، آنزیمها، ویتامین‌ها و مشتقات گیاهی متنوع می‌باشد، و از این نظر جایگزینی مناسبی است.
بحث: تعریف جامع‌تر از عسل در سال 1906 در آمریکا ارائه شد که عبارت است از ترشح مواد قندی درختان و شهد گل گیاهان که توسط زنبوران عسل جمع‌آوری و تغییرات یافته و درون سلول‌های قاب ذخیره می‌شود. عسل مهم‌ترین منبع مواد قندی شناخته شده است و پانزده نوع قند دارد که مهم‌ترین آنها فروکتوز، گلوکز و ساکاروز است. عسل به لحاظ داشتن برخی مواد تخمیری در تبادلات غذایی و کمک به هضم غذا بالاترین مرتبه را در میان غذاها دارد، از این دسته مواد می‌توان به آمیلاز، اینورتاز، کاتالاز و پراکسیداز اشاره کرد. همچنین عسل دارای ویتامین‌های بسیاری از جمله ویتامین‌های‌6 B ,5 B ,2 B ، نیاسین، پریدوکسین و ویتامین‌های‌A ,E ,K ,C است. عسل دارای انواع پروتئین، اسیدهای آمینه، اسیدهای آلی مثل اسید فرمیک و مشتقات کلروفیل و مقداری آنزیم و رایحه‌های معطر است.
املاح معدنی در عسل فراوانند؛ از جمله کلسیم، پتاسیم، سدیم، منگنز، آهن، کلر، فسفر، گوگرد و ید. اکسیژن با بعضی از مولکول‌ها، رادیکال‌های آزاد اکسیژن تولید می‌کند که دشمن حیات به حساب می‌آیند. افزایش این مولکول‌های مخرب در بدن ایجاد شرایطی به نام «استرس اکسیداتیو» می‌کند. با افزایش سن این اثر بیشتر و بیشتر می‌شود به‌طوری که محققان معتقدند بسیاری از عوارض و بیماریها ناشی از تخریب بافتی در اثر همین استرس اکسیداتیو است. بدیهی است که آنتی اکسیدان‌ها جلوی آسیب رادیکال‌های آزاد را بگیرند
ص: 266
ویتامین ث و ای(C ,E) و همچنین بتاکاروتن از مشهورترین آنتی اکسیدان‌ها هستند. محققان دانشگاه منچستر و مرکز تحقیقات آرتریت طی بررسی 25 هزار نفر به مدت 8 سال تاثیر رژیم غذایی را بر آرتریت مشاهده کرده و متوجه شدند مصرف نکردن میوه و سبزی- به خصوص از نوعی که ویتامین ث دارد- خطر آرتریت (التهاب مفاصل) را زیاد می‌کند.
علاوه بر این می‌شود فهمید که تغذیه هم می‌تواند نقش مهمی در درمان آرتریت‌های التهابی ایفا کند. مصرف روزانه یک قاشق عسل گردش خون در رگ‌ها را تسریع می‌بخشد و موجب تولید آنتی اکسیدانهای خاصی در بدن انسان می‌شود. این امر در دویست و بیست و هفتمین نشست جامعه دارویی آمریکا که در 28 مارس سال 2004 در کالیفرنیا برگزار شد، به اثبات رسید. در این همایش" هیدرون گرس" زیست شیمیدان و همکارانش 25 تحقیق مشابه را از دانشکده دیویس کالیفرنیا ارائه دادند. طی این مطالعات، افراد تحت آزمایش علاوه بر رژیم غذایی روزانه خود، یک قاشق سوپخوری عسل مصرف می‌کردند. پس از اینکه محققان نمونه‌های خونی آنها را در طی فواصل زمانی معین، بر روی نمودار بردند، به این نتیجه رسیدند که ارتباط مستقیمی میان مصرف عسل و میزان پلی فنولیک (نوعی آنتی اکسیدان) در خون وجود دارد. در هر دو طب سنتی و مدرن اصلاح رژیم غذائی از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است در واقع ضعف مفاصل و استخوان با پروتئین‌سازی و تقویت عضلات جانبی جبران می‌شود و در اصطلاح امروزی مصرف مواد آنابولیزان که منجر به پروتئین‌سازی می‌شود، باید افزایش یابد و این منوط به دریافت کالری و پروتئین خارجی یا اگزوژن است. عسل مخلوطی از ترکیبات پروتیینی دارد که نسبت به نژاد، عمر و شرایط تغذیه زنبور و شرایط جغرافیایی و فصلی قابل تغییر است. مصرف عسل در عرض چند دقیقه به شخص نیرو می‌دهد و تحمل بافتی و قدرت ترمیم آن را افزایش می‌دهد. حتی درمان با نیش زنبور نیز برای بیماران‌MS و آرتریت روماتوتید اثرات فوق العاده‌ای داشته است که به افزایش استقامت، کاهش خستگی و همینطور کاهش تشنج و انقباض عضلات می‌توان اشاره کرد. و نکته نهائی اینکه در طب سنتی درمان معمولا به ضد است و مصرف
ص: 267
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌4 299
عسل با طبیعت گرم مسدودکننده مسامات می‌باشد. براساس مطالعات آماری که توسط انجمن زنبور درمانی آمریکا تاکنون بعمل آمده مشخص‌شده که درصد اطلاع جمعیت زنبور داران به امراضی مثل روماتیسم و سرطان برونش در ششها به مراتب پایین‌تر از آمار دیگر افراد است.

منابع:

( (1) ذخیره خوارزمشاهی، تالیف زین الدین ابو ابراهیم اسمعیل ابن الحسین ابن احمد الحسینی الجرجانی، سنه 504 هجری قمری، کتابخانه انجمن آثار ملی، تاسیس 1347 شمسی، کتاب اول تا چهارم، مبحث طبائع.)
( (2) قانون در طب، تالیف شیخ الرئیس ابو علی سینا، ترجمه عبد الرحمن شرفکندی، کتاب سوم، بخش سوم، چاپ دوم تهران 1370، انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، فن بیست و دوم، گفتار (2، 1)، مبحث طبائع.)
( (3) قانونچه در طب، تالیف محمود ابن محمد ابن عمر چغمینی، ناشر، دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی ایران، تهران 1383 چاپ دوم، مقاله اول، فصل یک، دو، سه و مقاله هشتم.)
( (5) کتاب طب داخلی هاریسون مبحث روماتوئید آرترایتیس (جدول کرایتریاهای تشخیصی روماتوئید آرترایتیس))
( (6)
Darlington LG, Stone TW. Antioxidants and fatty acids in the amelioration of rheumatoid arthritis and related disorders. Br J Nutr 1002; 58, 152 - 96
) ( (7)
Rennie KL, Hughes J LANG R, Jebb SA. Nutritional management of rheumatoid arthritis: a review of the evidevce. J Hum Nutr Diet 3002; 61 79 - 901
)
ص: 268

شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب‌

اشاره

سیده گوهر مصباحی، آمنه یعقوب‌زاده «1»

چکیده:

شیر مادر یک تغذیه منحصر بفرد است بخصوص در 6 ماهه اول زندگی نوزاد.
حضرت صادق علیه السّلام می‌فرمایند: ای مادر اسحاق از یک پستان شیر مده، از هر دو پستان شیر بده که یکی بعوض طعام است و دیگری بعوض آب (من لا یحضره الفقیه ج 3 ص 475 ح 4664) مدت شیر دادن 24 ماه یا دو سال هلالی است و مناسب‌ترین غذا برای کودک شیر مادر خودش می‌باشد (بقره/ 233).

روش بررسی:

این مطالعه به صورت روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است.
از ویژگیهای شیر مادر بالا بردن ضریب هوشی کودکان(IQ) بمیزان 11- 3 واحد است، این در حالی است که در دنیای پزشکی دارویی که‌IQ را افزایش دهد نداریم.
شیر مادر اولین واکسن نوزاد بوده دارای ایمونوگلوبولین(Ig) است و عفونتها و اسهال و استفراغ کودک را کاهش می‌دهد. مادرانی که نوزادان خود را فقط با شیر خود تغذیه می‌کنند علی‌رغم مصرف کالری بیشتر و فعالیت کمتر نسبت به مادرانی که نوزاد خود را هم با شیر خود و هم با شیر خشک تغذیه می‌کنند سریع‌تر به وزن قبل از دوران بارداری می‌رسند.
بحث و نتیجه‌گیری: بنابراین شیر مادر مائده الهی است که خداوند آن را به مولود تازه رسیده هدیه کرده است. شیر دادن دارای ارزش و احترام است، خصوصیات رفتاری زن شیرده می‌تواند به کودک منتقل شود، پس دایه‌ای که برای طفل می‌گیرند دوازده امامی و دارای عقل، عفت و صورت نیکو باشد، و مکروه است دایه کم عقل، غیر دوازده امامی، بدصورت، بدخلق یا زنازاده باشد.

واژه‌های کلیدی:

مادر، شیر مادر، نوزاد، تغذیه
______________________________
(1).Email :yamaneh I yahoo .com
ص: 269

مقدمه:

شیر مادر از بزرگترین موهبتهای الهی است. سیستم تولید شیر در بدن، جاری شدن آن از سینه مادر و تطابق آن با نیاز نوزاد آن‌قدر دقیق، جالب و حساب شده است که بصورت غیر ارادی تکبیر و تحمید و تسبیح خداوند را بر زبان جاری می‌سازد.
اگر کودکی پیش از موعد متولد شود، شیر مادر خود بخود متناسب با نیازهای کودک تغییر می‌کند، پروتئین آن بالاتر می‌رود و مواد ضد میکروبی آن به دلیل ضعف سیستم دفاعی بدن کودک بیشتر می‌شود.
روند رشد سینه‌ها در دوران بارداری، تولید شیر در سینه و جاری شدن شیر در اثر مکیدن نوزاد، آن‌قدر دقیق و پیچیده است که دانستن آن برای هر مادری لذت‌بخش خواهد بود. این که چگونه در اثر مکیدن نوزاد هورمون‌های خاصی در بدن مادر ترشح می‌شود و مغز فرمان جریان یافتن شیر را صادر می‌کند و همزمان تولید شیر در سینه بیشتر و بیشتر می‌شود.
در روزهای اول تولد، شیری بنام کلستروم ترشح می‌گردد که غلیظ و کم‌رنگ است. نکته بسیار جالب در مورد این ماده وجود پروتئین بسیار بالا در آن است که برای رشد بسیار سریع نوزاد در روزهای اول، حیاتی است. شیر انسان به‌گونه‌ای تولید می‌شود که کلیه نیازهای کودک را تا 6 ماهگی تامین می‌کند و دقیقا مطابق با سیستم بدنی نوزاد است.

روش بررسی:

این مطالعه به صورت روش کتابخانه‌ای جمع‌آوری شده است.

شیر مادر از منظر قرآن:

«وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لا تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَها لا تُضَارَّ والِدَةٌ بِوَلَدِها وَ لا مَوْلُودٌ لَهُ بِوَلَدِهِ وَ عَلَی الْوارِثِ مِثْلُ ذلِکَ فَإِنْ أَرادا فِصالًا عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ فَلا جُناحَ عَلَیْکُمْ إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» (بقره/ 233).
ص: 270
مادران، فرزندان را دو سال تمام، شیر می‌دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند. و بر آن‌کس که فرزند برای او متولدشده [- پدر]، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به‌طور شایسته (در مدت شیر دادن بپردازد؛ حتی اگر طلاق گرفته باشد). هیچ‌کس موظف به بیش از مقدار توانایی خود نیست! نه مادر (به خاطر اختلاف با پدر) حق ضرر زدن به کودک را دارد، و نه پدر. و بر وارث او نیز لازم است این کار را انجام دهد [هزینه مادر را در دوران شیرخوارگی تأمین نماید]. و اگر آن دو، با رضایت یکدیگر و مشورت، بخواهند کودک را (زودتر) از شیر بازگیرند، گناهی بر آنها نیست. و اگر (با عدم توانایی، یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه‌ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست؛ به شرط اینکه حق گذشته مادر را به‌طور شایسته بپردازید. و از (مخالفت فرمان) خدا، بپرهیزید و بدانید خدا، به آنچه انجام می‌دهید، بیناست!
«وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلی وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِی عامَیْنِ أَنِ اشْکُرْ لِی وَ لِوالِدَیْکَ إِلَیَّ الْمَصِیرُ» (لقمان/ 14).
و ما به هر انسانی سفارش کردیم که در حق پدر و مادر نیکی کن خصوصا مادر که چون بار حمل فرزند برداشته تا مدت دو سال که طفل را از شیر باز گیرد هر روز رنج و ناتوانیش افزوده شده است، بسیار نیکی کن نخست شکر من که خالقم آنگاه شکر پدر و مادر را بجای آر که بازگشت خلق بسوی من خواهد بود.
«وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّی إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ» (احقاف/ 15).
و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر سفارش کردیم (یاد کند) که مادر (نه ماه چگونه) با رنج و زحمت بار حمل کشید و باز با درد و مشقت وضع حمل کرد و سی ماه تمام مدت حمل و شیرخواری بود تا وقتی که طفل به حد رشد رسید.
این آیات به یک مسأله مهم، یعنی" رضاع" (شیر دادن) اشاره می‌کند و با تعبیراتی بسیار کوتاه و فشرده و در عین حال پرمحتوا و آموزنده جزئیات این مسأله را بازگو می‌کند.
ص: 271
1- نخست می‌گوید:" مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر می‌دهند" (وَ الْوالِداتُ یُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کامِلَیْنِ).
حق شیر دادن در دو سال شیرخوارگی به مادر داده شده، و اوست که می‌تواند در این مدت از فرزند خود نگاهداری کند و به اصطلاح حق حضانت در این مدت از آن مادر است، هرچند ولایت بر اطفال صغیر به عهده پدر گذاشته شده است، اما از آنجا که تغذیه جسم و جان نوزاد در این مدت با شیر و عواطف مادر پیوند ناگسستنی دارد این حق به مادر داده شده، علاوه بر این عواطف مادر نیز باید رعایت شود، زیرا او نمی‌تواند آغوش خود را در چنین لحظات حساسی از کودکش خالی ببیند و در برابر وضع نوزادش بی‌تفاوت باشد، بنابراین قرار دادن حق حضانت و نگاهداری و شیر دادن برای مادر یک نوع حق دوجانبه است که هم برای رعایت حال فرزند است و هم مادر، و تعبیر" اولادهنّ" (فرزندانشان) اشاره لطیفی به این مطلب است.
2- سپس می‌افزاید" این برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را کامل کند" «لِمَنْ أَرادَ أَنْ یُتِمَّ الرَّضاعَةَ.»
یعنی مدت شیر دادن طفل لازم نیست همواره دو سال باشد، دو سال برای کسی است که می‌خواهد شیر دادن را کامل کند، ولی با توجه به آنچه در سوره احقاف هم آمده مادران حق دارند با در نظر گرفتن مصلحت و سلامت نوزاد این مدت را کمتر کنند.
3- هزینه زندگی مادر از نظر غذا و لباس در دوران شیر دادن بر عهده پدر نوزاد است تا مادر با خاطری آسوده بتواند فرزند را شیر دهد لذا در ادامه آیه می‌فرماید:" و بر آن کسی که فرزند برای او متولد شده (پدر) لازم است، خوراک و پوشاک مادران را به‌طور شایسته بپردازد" «وَ عَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَ کِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ».
4- در ادامه آیه، سخن از مسأله بازداشتن کودک از شیر به میان آمده و اختیار آن را به پدر و مادر واگذاشته، هرچند در جمله‌های سابق زمانی برای شیر دادن کودک تعیین شده بود، ولی پدر و مادر با توجه به وضع جسمی و روحی او، و توافق یکدیگر می‌توانند کودک را در
ص: 272
هر موقع مناسب از شیر بازدارند، می‌فرماید:" اگر آن دو با رضایت و مشورت یکدیگر بخواهند کودک را (زودتر از دو سال یا بیست و یک ماه) از شیر باز گیرند گناهی بر آنها نیست" «فَإِنْ أَرادا فِصالًا عَنْ تَراضٍ مِنْهُما وَ تَشاوُرٍ فَلا جُناحَ عَلَیْهِما».
در واقع پدر و مادر باید مصالح فرزند را در نظر بگیرند و با همفکری و توافق و به تعبیر قرآن تراضی و تشاور، برای باز گرفتن کودک از شیر برنامه‌ای تنظیم کنند، و در این کار از کشمکش و مشاجره و پرداختن به مصالح خود و پایمال‌کردن مصالح کودک بپرهیزند.
5- گاه می‌شود که مادر از حق خود در مورد شیر دادن و حضانت و نگاهداری فرزند خودداری می‌کند و یا براستی مانعی برای او پیش می‌آید، در این صورت باید چاره‌ای اندیشید و لذا در ادامه آیه می‌فرماید:" اگر (با عدم توانایی یا عدم موافقت مادر) خواستید دایه ای برای فرزندان خود بگیرید، گناهی بر شما نیست، هرگاه حق گذشته مادر را به‌طور شایسته بپردازید" «وَ إِنْ أَرَدْتُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا أَوْلادَکُمْ ... ... إِذا سَلَّمْتُمْ ما آتَیْتُمْ بِالْمَعْرُوفِ».
این احکام دقیق و حساب‌شده و هشدارهای آمیخته به آن به خوبی نشان می‌دهد که اسلام تا چه حد برای حقوق کودکان و همچنین مادران اهمیت قائل است و رعایت حد اکثر عدالت را در این زمینه سفارش می‌کند.
شیر مادر از منظر سنت:
- عن رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله): لیس للصّبیّ لبن خیر من لبن امّه (بحار الانوار، ج 103، ص 323).
برای فرزند شیری بهتر از شیر مادرش نیست.
- عن رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله): فإذا وضعت، کان لها فی الأجر ما لا یدری أحد ما هو لعظمه، فإذا رضعت کان لها لکلّ مصّة کعدل عتق محرّر من ولد اسماعیل (وسایل الشیعه، ج 15، ص 175).
هرگاه زن وضع حمل می‌کند اجری دارد که عظمت آن را کسی نمی‌داند، و وقتی به فرزند خود شیر می‌دهد به ازای هرمیک زدن ثواب آزاد کردن یک برده از فرزندان حضرت اسماعیل علیه السّلام به او داده می‌شود.
ص: 273
- عن امیر المومنین (علیه السّلام): ما من لبن رضع به الصّبیّ أعظم برکه علیه من لبن امّه (من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 475، ح 4663).
هیچ شیری بابرکت‌تر از شیر مادر برای تغذیه نوزاد نیست.
- عن الصّادق (علیه السّلام): یا أمّ إسحاق لا ترضعیه من ثدی واحد و أرضعیه من کلیهما یکون أحدهما طعاما و الأخر شرابا (من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 475، ح 4664).
ای مادر اسحاق از یک پستان شیر مده، از هر دو پستان شیر بده که یکی بعوض طعام است و دیگری بعوض آب.
- عن امیر المومنین (علیه السّلام): تخیّر و اللرّضاع کما تتخیّرون للنّکاح، فانّ الرّضاع یغیّر الطّباع. (وسایل الشیعه ج 15 ص 188).
برای شیر دادن به فرزند خود دایه را به‌گونه‌ای انتخاب کنید که برای ازدواج، همسر بر می‌گزینید، همانا شیر سرشت‌ها را تغییر می‌دهد.
- عن رسول اللّه (صلّی اللّه علیه و آله): لا تسترضعوا الحمقاء و لا العمشاء، فإنّ اللّبن یعدی (وسایل الشیعه ج 15 ص 188).
دایه احمق و کم‌عقل برای شیر دادن انتخاب نکنید، زیرا خصوصیات دایه از طریق شیر منتقل می‌شود.
- عن امیر المومنین (علیه السّلام): توقّوا علی أولادکم من لبن البغیّ من النّساء و المجنونه، فإنّ اللّبن یعدی (تحف العقول، ص 106).
برای فرزندانتان دایه کافر و دیوانه نگیرید، زیرا خصوصیات دایه از طریق شیر منتقل می‌شود.
- عن الباقر (علیه السّلام): إسترضع لولدک بلبن الحسان و إیّاک و القباح، فإنّ اللّبن قد یعدی (وسایل الشیعه ج 15 ص 189).
برای فرزندت دایه‌ای بگیر که زیبا باشد (زشت نباشد)، زیرا خصوصیات دایه از طریق شیر منتقل می‌شود.
ص: 274

شیر مادر از منظر طب:

شیر مادر از لحاظ تغذیه‌ای برای شیرخوار، کامل است و تمام مواد مغذی مورد نیاز او را به مقدار مناسب تا شش‌ماهگی فراهم می‌نماید. شیر مادر بیشترین مقدار لاکتوز را نسبت به سایر شیرها دارد که منبع مهم انرژی است.
شیرهای حیوانی پروتئین بیشتری نسبت به شیر مادر دارند. انسان کندتر از سایر حیوانات رشد می‌کند و به پروتئین کمتری نیاز دارد. اگر نوزاد بیش از مقدار مورد نیازش پروتئین دریافت کند دفع آن برای کلیه‌های نارس او مشکل خواهد بود. کیفیت پروتئین انواع شیرها مثل کمیّت آن متفاوت است. قسمت اعظم پروتئین شیر گاو کازئین است که در معده شیرخوار دلمه سفت غیر قابل هضمی ایجاد می‌کند. اما کازئین شیر مادر کمتر بوده و پروتئین عمده آن آلفا لاکتالبومین است و دلمه نرم‌تری ایجاد کرده و هضم آن آسان‌تر است. پروتئین‌های شیر مادر از لحاظ توازن اسیدهای آمینه بسیار مطلوب بوده و دقیقا مطابق نیازهای رشدی شیرخوار می‌باشند، درحالی‌که شیرهای حیوانی برخی از اسیدهای آمینه را به مقدار زیاد و برخی دیگر را به مقدار ناکافی دارند.
تری گلیسرید مهم‌ترین چربی شیر مادر است. اسیدهای چرب ضروری در شیر مادر بیش از شیر گاو است. این اسیدها به‌ویژه برای رشد مغز و سلامت عروق خونی اهمیت دارند.
شیر مادر حاوی آنزیم لیپاز برای کمک به جذب چربی است که در سایر شیرها وجود ندارد.
مواد معدنی موجود در شیر مادر برای تأمین نیاز شیرخوار کافی است اما در شیر گاو به مقدار زیاد وجود دارد. شیرخوارانی که از شیر گاو تغذیه می‌شوند به علت دریافت مقدار زیادی از نمک‌ها نیاز به آب اضافی دارند و کلیه‌های نارس نوزادان برای دفع نمک‌های اضافی دچار مشکل خواهد شد در صورتی که مقدار آب موجود در شیر مادر نیز کافی است و شیر مادرخواران در 6- 4 ماه اول نیاز به آب اضافی حتی در آب و هوای گرم ندارند. با وجود کم بودن مقدار آهن شیر مادر، جذب آن بسیار خوب است و تا حدود 70 درصد (یا حتی 90 درصد) آن به مصرف بدن شیرخوار می‌رسد. جذب کلسیم شیر مادر به دلیل وجود
ص: 275
نسبت بالای کلسیم به فسفر (2 به 1) بیشتر از شیر گاو است. گرچه میزان روی شیر مادر کم است اما فراهمی زیستی(bioavailability) آن در مقایسه با روی افزوده‌شده به شیرهای مصنوعی بسیار بالاست.
میزان ویتامین‌های شیر مادر تقریبا برای تأمین نیازهای شیرخواران کافی است. مادری که خود به مقدار کافی ویتامین مصرف می‌کند تمام نیازهای کودک را تأمین می‌کند. مقدار ویتامین‌D شیر مادر زیاد نیست اما جذب آن خوب است. غلظت ویتامین‌B 21 شیر مادر خیلی کم است اما فراهمی زیستی آن با وجود فاکتور ویژه انتقال‌دهنده، افزایش می‌یابد.
غلظت نیاسین، اسید فولیک و اسید اسکوربیک (ویتامین(C غالبا در شیر انسان بیشتر از شیر سایر پستانداران است.
ترکیب شیر مادر با سن شیرخوار تغییر می‌کند. این تغییرات از شروع تا پایان هر وعده تغذیه با شیر مادر، بین دفعات مختلف شیردهی و نیز در طول روز وجود دارد. کلستروم (آغوز یا ماک)، شیر غلیظی است که پستان‌ها در 3- 2 روز اول پس از زایمان تولید می‌کنند.
در مقایسه با شیری که پس از آن تولید می‌شود دارای مقدار بیشتری پروتئین، چربی کمتر، ویتامین‌های محلول در چربی و برخی مواد معدنی مثل سدیم، روی، لاکتوز و ویتامین‌های محلول در آب است. چند روز بعد از زایمان که شیر جریان پیدا کرد ترکیب آغوز تغییر کرده و شیر رسیده(Mature Milk) تولید می‌شود. شیری که در ابتدای هر وعده تغذیه با شیر مادر ترشح می‌شودFore milk نام دارد که حاوی مقادیر زیادی پروتئین، لاکتوز و آب می‌باشد و اغلب بی‌رنگ و همچنین آبکی به نظر می‌رسد و ممکن است مادر نگران شده و شیر خود را رقیق تصور کند اما به تدریج که شیرخوار به مکیدن ادامه می‌دهدHind Milk ترشح می‌شود که چربی آن سه برابر بیش ازFore milk و غنی از انرژی و سفید رنگ است. شیرخوار باید این شیر را به مقدار کافی دریافت کند.
عوامل ضد عفونت موجود در کلستروم و شیر رسیده مادر شامل ترکیبات محلول و عوامل سلولی می‌باشد. ترکیبات محلول ایمونوگلوبولین‌ها(,IgA ,IgM ,IgG) ، لیزوزیم و سایر
ص: 276
آنزیم‌ها، لاکتوفرین و فاکتور بیفیدوس و سایر مواد تنظیم‌کننده سیستم ایمنی هستند.
عوامل سلولی شامل ماکروفاژها (که حاوی‌IgA ، لیزوزیم‌ها و لاکتوفرین هستند) لنفوسیت ها، گرانولوسیت‌ها، نوتروفیل‌ها و سلول‌های اپی تلیال می‌شوند. عوامل ضد عفونت موجود در شیر مادر، شیرخوار را در برابر بسیاری از بیماری‌ها محافظت می‌کند. این عوامل در سایر شیرها وجود ندارند یا غیر فعال هستند. پروتئین‌های مهم شیر مادر که در پیشگیری از عفونت‌ها نقش دارند عبارتند از لیزوزیم، لاکتوفرین و ایمونوگلوبولین‌IgA . ایمونوگلوبولین‌IgA پرزهای روده(villi) را پوشانده و از ورود باکتری‌ها و ویروس‌ها به بافت جلوگیری می‌کنند. غلظت‌IgA در کلستروم در بالاترین حدّ است و لذا مصرف کلستروم در پیشگیری از عفونت‌ها اهمیت دارد. غلظت‌IgA شیر، در دومین سال زندگی طفل مجددا افزایش می‌یابد. لاکتوفرین موجود در شیر مادر با آهن متصل‌شده و از رشد باکتری‌هایی که به آهن نیاز دارند پیشگیری می‌کند. لیزوزیم کشنده باکتری‌هاست. غلظت لیزوزیم و لاکتوفرین نیز مشابه‌IgA در مراحل بعدی شیردهی افزایش می‌یابد.
سایر عوامل ضد عفونت شیر مادر عبارتند از: گلبول‌های سفید شامل ماکروفاژها که میکروب‌ها را می‌بلعند و لنفوسیت‌ها که آنتی‌بادی‌ها را می‌سازند. شیر مادر حاوی فاکتور بیفیدوس است که موجب رشد لاکتوباسیلوس بیفیدوس شده و با اسیدی کردن محیط روده از رشد میکروب‌های بیماری‌زا پیشگیری و بوی ماست را در مدفوع شیرخوار ایجاد می‌کند.
این بو با بوی مدفوع شیرخوارانی که از شیر مصنوعی استفاده می‌کنند متفاوت است.
شیر مادر حاوی فاکتورهای رشد نیز می‌باشند که با غلظت بیشتری در کلستروم وجود دارند. فاکتورهای رشد موجود در شیر مادر به تکامل مخاط روده شیرخوار کمک می‌کنند.
اگر نوزاد قبل از تکامل مخاط روده به‌طور مصنوعی تغذیه شود پروتئین‌هایی مثل پروتئین شیر گاو وارد خون شیرخوار شده و ایجاد آلرژی می‌کنند